Kraków 2020-02-22
Wielkopolska Wytwórnia Samolotów SA „Samolot” Bartel BM-4.
W dniu 11 sierpnia 1923 roku, założono spółkę akcyjną pod nazwą Wielkopolska Wytwórnia Samolotów – „Samolot”, która stała się drugą firmą, po Zakładach Mechanicznych E. Plage i T. Laśkiewicz w Lublinie, produkującą w Polsce samoloty. Firma powstała z inicjatywy prezesa Związku Lotników Polskich – Czesława Wawrzyniaka. W dniu 27 kwietnia 1924 roku, odbyło się uroczyste poświęcenie fabryki z udziałem Prezydenta Rzeczypospolitej profesora Stanisława Wojciechowskiego.
Początkowo firma nie mieściła się przy Lotnisku Ławica. Jej biura i warsztaty projektowe mieściły się w budynkach między lotniskiem, a centrum miasta, w odległości około 3 km od lotniska. Dopiero w późniejszym okresie, firma otrzymała warsztaty i hangar na Lotnisku Ławica, dzierżawiąc je od 3. Pułku Lotniczego. Ostatecznie WWS Samolot przy Lotnisku Ławica dysponowała obszarem 12,5 ha. Początkowo w firmie pracowało około 100 pracowników. W 1925 roku, zatrudnionych było aż 500 osób. Od 1926 roku, liczba pracowników się zmniejszała
Dyrektorami naczelnymi byli kolejno; inż Piotr Tułacz, inż Roman Rosinkiewicz, Kazimierz Nencki. Biuro projektowe prowadził inż. Piotr Tułacz, a od 1926 roku, inżynier Ryszard Bartel. To od jego nazwiska niektóre konstrukcje otrzymały nazwy Bartel BM.
Jednym z powodów utworzenia firmy, było złożone w 1923 roku, zamówienie na samolot liniowy przez Departament Żeglugi Powietrznej. Projektem był samolot WZ-VIII-bis opracowany przez inż. Władysława Zalewskiego. Do budowy prototypu i podjęcia produkcji jednak nie doszło.
Pierwszym samolotem zbudowanym w wytwórni był Hanriot-14, który w dniu 22 lutego 1925 roku, został ochrzczony. Aktu dokonał generał Włodzimierz Zagórski. Było to związane z otrzymanym przez firmę WWS „Samolot” w 1924 roku, zamówieniem na samoloty szkolne Hanriot. Do budowy maszyn wykorzystywano półfabrykaty dostarczane z Francji. W okresie 1925-1926, firma zbudowała 120 maszyn, które początkowo były oznaczone HD-14, a nieco później Hanriot H-28. Biuro konstrukcyjne na bazie Hanriot H-28 opracowało wersję sanitarną przeznaczona do przewozu jednego rannego (chorego) na noszach. Samolot otrzymał oznaczenie H-28s. Zbudowano także 80 samolotów Hanriot H-19. Łącznie zbudowano około 200 samolotów pochodzących z Francji.
Początkowo budowano samoloty na licencji francuskiej. Korzystano także ze francuskich sposobów organizacji pracy. Pierwszą własną konstrukcją zakładu był samolot sportowy SP-1, którego konstruktorem wiodącym był inżynier Piotr Tułacz. Samolot został zbudowany i oblatany w lipcu 1926 roku.
Bartel BM-2.
Samolot BM-2 wykonał pierwszy lot w dniu 7 grudnia 1926 roku, po pół roku budowy. Samolot okazał się udany i planowano uruchomić jego produkcję seryjną. Ostatecznie, produkcji nie podjęto, z uwagi na kolejny, lepszy model.
Bartel BM-4.
Budowę prototypu BM-4 rozpoczęto w marcu 1927 roku. Samolot miał identyczne skrzydła jak Bartel BM-2. W dodatku, skrzydła górne i dolne są wzajemnie zamienne. Zunifikowano także wiele podzespołów i materiałów. Samolot Bartel BM-4 pierwszy lot wykonał w dniu 20 grudnia 1927 roku. Pilotem był Edmund Hołodyński, który był pilotem fabrycznym WWS „Samolot”.
Samolot BM-4 okazał się lepszy od BM-2 i dużo lepszy od Hanriot H-28, który był produkowany w WWS „Samolot”. Samolot BM-4 był w locie stateczny, sterowany i poprawny. Samolot nie miał tendencji do wchodzenia w korkociąg. W marcu 1927 roku, samolot BM-4 został zaprezentowany na Lotnisku Mokotów. Samolot przeszedł testy prowadzone przez Komisję Departamentu Lotnictwa i Instytut Badań Technicznych Lotnictwa. Ostatecznie, samolot BM-4 został zaakceptowany, jako samolot szkolenia zaawansowanego w Wojsku Polskim.
Samolot Bartel BM-4 został wyposażony w silnik gwiazdowy „Walter” o mocy 85 KM. Taki samolot został podarowany przez Rząd Polski, królowi Afganistanu – Aman-Ullachowi, podczas jego wizyty w Polsce w 1928 roku.
Ze względu, na dużą ilość dostępnych silników rotacyjnych „Le Rhone”, o mocy 80 KM, Wojsko Polskie zamówiło 22 samoloty Bartel BM-4 z tymi silnikami. Prototyp BM-4a z silnikiem „Le Rhone” pierwszy lot wykonał w dniu 27 kwietnia 1928 roku. Samolot został przyjęty do służby w dniu 20 czerwca 1928 roku. Samoloty skierowano do szkół wojskowych, a późnej także do Aeroklubów. Zbudowano około 75 samolotów.
Inne wersje samolotów Bartel BM-4.
BM-4c z silnikiem inżyniera W. Zalewskiego „Avia WZ-7”, o mocy 80 KM.
BM-4e także z Polskim silnikiem inżyniera F. Petera „Peterlot”, o mocy 85 KM.
BM-4f także z Polskim silnikiem inżyniera Nowkuńskiego „G-594 Czarny Piotruś”, o mocy 100 KM. Samolot zbudowano w 1930 roku w PZL Warszawa.
BM-4g z silnikiem Gipsy, o mocy 105 KM. Samolot zbudowano w 1931 roku, w warsztatach PLL LOT.
BM-4h z silnikiem Walter-Junior, o mocy 100 KM. Samolot zbudowano w 1931 roku, i produkowano seryjne w zakładach PWS w Białej Podlaskiej.
Bartel BM-5.
Samolot Bartel BM-5 to zmodernizowany samolot Bartel BM-4. Samolot BM-5 był budowany w wersjach a/b/c. Dostarczone Wojsku Polskiemu samoloty BM-4 i BM-5 służyły w szkołach w Bydgoszczy i Dęblinie oraz w Lotnictwie Marynarki Wojennej w Pucku.
W marcu 1930 roku, powstał jeszcze jeden samolot oznaczony BM-6, ale jego produkcji już nie podjęto.
W wytwórni WWS „Samolot” miesięcznie budowano około 20 samolotów. Maksymalnie można było zbudować 35 maszyn w ciągu miesiąca. Po pożarze fabryki WWS „Samolot”, kilkanaście samolotów zbudowano poza Poznaniem. Łącznie, zbudowano około 75 samolotów Bartel BM-4 wszystkich wersji.
Konstrukcja samolotu Bartel MB-4.
Bartel BM-4 to samolot szkolny i sportowy, dwumiejscowy, dwupłatowy, o konstrukcji drewnianej.
Skrzydła o konstrukcji drewnianej, wymienne między pozycją na górze lub na dole. Górne płaty są wysunięte do przodu w stosunku do dolnych. Między skrzydłami są słupki w kształcie litery „N”, wykonane z rur stalowych, które zostały oprofilowane. Wykrzyżowanie wykonano stalowymi drutami. Okucia skrzydeł są metalowe. Skrzydła mają profil Bartel 37 II a, o grubości profilu 15,8 %. Pokrycie skrzydeł w przedzie jest sklejkowe, reszta jest kryta płótnem. Lotki są na wszystkich skrzydłach.
Kadłub samolotu BM-4 ma przekrój prostokątny, a od góry nieco zaokrąglony. Przednia część kadłuba jest o przekroju kołowym, wykonanym z blach, które osłaniają silnik. Łoże silnika wykonane z rur stalowych i jest mocowane przy pomocy okuć do drewnianych podłużnic. Za silnikiem umieszczono zbiornik paliwa o pojemności 82 litrów oraz zbiornik oleju o pojemności 7,5 litra. Przestrzeń silnika od kadłuba jest oddzielona przegrodą ogniową wykonaną z blachy aluminiowej. Kabina dwumiejscowa. Sterownice są w obu kabinach. Przyrządy pokładowe są tylko w pierwszej kabinie. Niektóre z nich są na słupkach, aby były widoczne z drugiej kabiny. Fotele są regulowane i przystosowane do spadochronów siedzeniowych i plecowych.
Usterzenie klasyczne wykonane z rurek stalowych łączonych spawaniem. Pokrycie wykonano z płótna.
Podwozie klasyczne. Koła podwozia głównego o średnicy 0,70 m, są zamontowane na wspólnej osi. Amortyzatory wykonane z krążków gumowych.
Silniki w samolotach Bartel BM-4.
Wersja BM-4a – Silnik rotacyjny „Le Rhone”, o mocy 80 KM, przy 120 obrotach na minutę. Masa silnika wynosi 115 kg. Śmigło stałe, dwułopatowe, Szymański HT-2, wykonane z drewna metoda klejenia. Średnica śmigła wynosi 2,55 m.
Wersja BM-4b otrzymała silnik gwiazdowy, 7-cylindrowy, „Walter” o mocy 85 KM.
Wersja BM-4c z silnikiem inżyniera W. Zalewskiego „Avia WZ-7”, o mocy 80 KM.
Wersja BM-4e także z Polskim silnikiem inżyniera F. Petera „Peterlot”, o mocy 85 KM.
Wersja BM-4f także z Polskim silnikiem inżyniera Nowkuńskiego „G-594 Czarny Piotruś”, o mocy 100 KM. Samolot zbudowano w 1930 roku w PZL Warszawa.
Wersja BM-4g z silnikiem Gipsy, o mocy 105 KM. Samolot zbudowano w 1931 roku, w warsztatach PLL LOT.
Wersja BM-4h z silnikiem Walter-Junior, o mocy 100 KM. Samolot zbudowano w 1931 roku, i produkowano seryjne w zakładach PWS w Białej Podlaskiej.
Dane T-T Bartel BM-4a.
Rozpiętość 10,17 m. Długość 7,22 m. Wysokość 2,89 m. Powierzchnia nośna 25 m2. Masa własna 538 kg. Masa całkowita 791 kg. Masa paliwa 65 kg. Pułap maksymalny 3 750 m. Prędkość maksymalna 125 km/h. Prędkość lądowania 55 km/h. Czas wznoszenia 9 minut 40 sekund na 1 000 m. Czas wznoszenia 23 minut 20 sekund na 2 000 m.
Opracował Karol Placha Hetman