Kraków 2009-11-22
PZL WSK Mielec TS-11 Iskra.
171b Rozdział 5 luty 1960 rok. Samolot szkolno-treningowy, bojowy.
Wersje TS-11 Iskra.
W 1968 roku, samolot TS-11 Iskra bis B, prototyp oznaczono TS-11 Iskra 100.
W WSK Mielec dostrzeżono, że zaczęto używać samoloty szkolno-treningowe do wsparcia wojsk lądowych. W 1968 roku, powstała wersja uzbrojona; treningowo-szturmowa, oznaczona TS-11 bis Iskra B. Prototyp tej wersji oznaczono Iskra 100. Był to samolot przebudowany z egzemplarza TS-11 nr 1H 04-05. Pierwszy lot wykonano w dniu 26 czerwca 1968 roku. Samolot otrzymał cztery węzły podwieszenia uzbrojenie. Typowe uzbrojenie składało się z bomb 2 x 500 kg i zasobniki z n.p.r. 2 x 4 pociski. Wersja ta ostatecznie była produkowana od piątej serii, czyli od maszyny TS-11 nr 1H 05-01.
W 1971 roku, TS-11 Iskra bis C, prototyp oznaczono TS-11 Iskra 200 Art.
Do zadań rozpoznawczych opracowano model Iskra 200 / Iskra 200 Art. Maszyna pełni rolę foto-rozpoznania i korygowania ognia artylerii. Z drugiej kabiny zdemontowano urządzenia sterownicze, a w ich miejscu pojawił się pulpit nawigacyjny i przyrządy obsługi aparatury rozpoznawczej. Ten pulpit nawigacyjny jest właściwie stolikiem do map, który można blokować pod różnym kątem. Istotnym wyposażeniem są 3 aparaty fotograficzne AFA-39 obsługiwane także przez operatora w drugiej kabinie. Pierwszym prototypem stał się egzemplarz TS-11 nr 1H 05-30. Samolot wszedł do produkcji pod oznaczeniem TS-11 Iskra bis C i zbudowano 33 maszyny w dwóch seriach. Pierwszą serią produkcyjną TS-11 bis C była dziesiąta seria 1H 10-…, w której zbudowano 21 maszyn, co dało razem 222 samoloty.
Następnie powstała jedenasta seria złożona z 12 maszyn, co dało razem 234 samoloty.
W 1972 roku, TS-11 Iskra BR 200.
W 70-latach opracowano jednomiejscowy prototyp rozpoznawczo-szturmowy. Z drugiej kabiny wymontowano sterownice i tablicę przyrządów. Zamontowano tam dodatkowy zbiornik paliwa. Samolot otrzymał 3 aparaty fotograficzne AFA-39. Jako uzbrojenie przewidziano bomby 100 kg, 8-śmio lufowe wyrzutnie Mars 4 dla n.p.r., zasobniki artyleryjskie. Napęd samolotu stanowi silnik SO-3 B, o zwiększonym ciągu 1 x 1079 – 1 100 kG. Prototyp Iskra 200 BR nb 0823 został oblatany w dniu 22 czerwca 1972 roku. Planowano zbudować serię złożoną z 5 egzemplarzy. Prototyp wystawiono po raz pierwszy na Przeglądzie Samolotów Polskiej Produkcji, zorganizowanym na lotnisku w Mielcu w dniach 28 maja – 4 czerwca 1972 rok, przez Zjednoczenie Przemysłu Lotniczego i silnikowego „Delta”. Samolot był eksponowany również na Centralnej Wojskowej Wystawie Wynalazczości i Racjonalizacji w Warszawie we wrześniu i październiku 1973 roku. Wówczas to po raz pierwszy samolot miał zamontowany łusko-zbieracz. Samolot ten był także propozycją eksportową.
W 1973 roku, TS-11 Iskra bis D, prototyp oznaczono TS-11 Iskra 200 SB.
Jest to dwumiejscowa wersja szkolno-bojowa lub inaczej szkolno-szturmowa. W porównaniu z wersją bis B zwiększono udźwig silnika. Wersja ta posłużyła jako baza dla opracowania narodowej wersji dla lotnictwa Indii, gdzie samoloty weszły do służby w 1976 roku.
W dniu 19 września 1973 roku, został oblatany prototyp Iskra 200 SB, powstały poprzez przebudowę egzemplarza 1H 07-20. Samolot budowano następnie seryjnie, jako Iskra bis D i Iskra bis DF. Samolot pod względem uzbrojenia jest identyczny z Iskra 200 BR, jednak ma kabinę dwumiejscową i jest samolotem szkolno-treningowym. Wersja Iskra 200 DF dodatkowo otrzymała 3 aparaty fotograficzne AFA-39.
W 1974 roku, TS-11 Iskra bis DF.
W drugiej kabinie zamontowano pulpit dla nawigatora. Pod kadłubem zamontowano 3 aparaty fotograficzne AFA-39. Samolot otrzymał także inne wyposażenie. Jednym z nich było urządzenie odpowiadające na kodowe zapytanie, czyli jednostronna identyfikacja. Obecnie urządzenie to określa się mianem transponder. Samolot ten wystawiono na Międzynarodowych Targach Poznańskich w czerwcu 1976 roku.
Produkcję seryjną TS-11 bis D/DF rozpoczęto po zbudowaniu 50 maszyn na eksport do Indii. Był to 1976 rok. Liczenie serii kontynuowano nadal, ale początek numeru seryjnego już był inny, a mianowicie 3H. Dwunasta seria produkcyjna liczyła 33 maszyny, o numerach 3H 12-01 do 3H 12-33. Łącznie zbudowano, wraz z eksportowymi samolotami, 317 maszyn.
Kolejną serią była seria czternasta, gdyż trzynastego numeru nie nadano. Seria liczyła 15 maszyn, co dało razem 332 samoloty.
Seria piętnasta także liczyła 15 maszyn, co dało 347 samolotów. Seria powstała w 1977 roku.
Seria szesnasta liczyła 26 maszyn, co dało 373 samolotów i także powstała w 1977 roku.
Seria siedemnasta liczyła 22 maszyny, co dało 395 samolotów. Seria powstała w 1978 roku i nastąpiło wstrzymanie produkcji.
Po kilkuletniej przerwie wznowiono produkcję samolotów Iskra. Było to spowodowane naturalnym ubywaniem maszyn oraz wznowieniem wyścigu zbrojeń. W 1982 roku, powstała seria osiemnasta, ale już tylko samolotów TS-11 bis DF. Liczyła ona 21 maszyn, co dało razem 416 samolotów seryjnych.
W okresie 1984-1985, powstała dziewiętnasta seria produkcyjna złożona z 19 maszyn, co dało razem 435 maszyn.
W okresie 1987-1988, powstała ostatnia seria produkcyjna, dwudziesta, złożona z 14 maszyn, co dało razem 449 samolotów. Kolejne serie TS-11 już nie powstały, gdyż zbliżała się produkcja jej następcy, czyli I-22 Iryda. Ostatecznie masoneria zablokowała produkcję samolotów I-22 Iryda.
W 1976 roku, TS-11 dla Indii.
Zainteresowanie obcych krajów samolotem TS-11 Iskra było duże. Szczególnie tak zwanych krajów trzeciego świata. Już w pierwszej połowie 1972 roku, delegacja wojskowa Republiki Iranu odwiedziła między innymi WOSL w Dęblinie, wykazując szczególne zainteresowanie samolotem TS-11.
W 1973 roku, Polskę odwiedził Przewodniczący Połączonych Sił Zbrojnych Peru generał dywizji Arturo Cavero Calixto. Był gościem między innymi 1. PLM Warszawa, gdzie dokładnie zapoznał się z samolotem TS-11.
W 1975 roku, Lotnictwo Wojskowe Indii kupiło 50 sztuk TS-11. Samoloty te weszły na ich uzbrojenie w 1976 roku i służyły nieprzerwanie do 16 grudnia 2004 roku, kiedy to oficjalnie i uroczyście zakończono ich eksploatację. Transakcja z Indiami oznaczała duże uznanie dla Polskiego sprzętu latającego. Sukces był tym większy, że Indie mając własny rozwinięty przemysł lotniczy, produkowały własne szkolno-treningowe samoloty z napędem turboodrzutowym, HAL Kiran oraz na licencji samoloty Folland Gnat. Pierwsza partia samolotów TS-11 została odesłana do Indii w końcu września 1975 roku. W tym samym czasie (30 września 1975 roku) w Polsce przebywała delegacja Parlamentu Indii, która odwiedziła zakład WSK-PZL Mielec. Zademonstrowano jej proces produkcji samolotów i przedstawiono stan zaawansowania kontraktu.
W 1992 roku, TS-11 Iskra R.
Samolot powstał na bazie TS-11 bis DF specjalnie dla lotnictwa morskiego, jako tymczasowe rozwiązanie, wobec braku odpowiedniego sprzętu w lotnictwie zwiadowczym (rozpoznawczym). To prowizoryczne rozwiązanie przetrwało aż 11 lat. Nie budowano nowych egzemplarzy tylko udoskonalono istniejące samoloty. Samolot otrzymał radar pogodowy RDS-81 Amerykańskiej produkcji. Jego obsługę prowadzi lotnik w drugiej kabinie. Maszyna otrzymała także system nawigacji satelitarnej GPS.
Wersja ta wiąże się nierozerwalnie z Lotnictwem Morskim. To na potrzeby lotników morskich powstało 6 egzemplarzy TS-11 Iskra R o numerach 19-09, 19-10, 19-13, 19-17, 19-18, 19-19. Samoloty te trafiły do 3. Dywizjonu Lotniczego w Siemirowicach, gdzie służyły przez jedenaście lat. Dywizjon ten posiadał na uzbrojeniu także typowe samoloty TS-11 bis DF o numerach 14-10, 14-11, 14-13, 17-16, 17-22, 18-02, 18-03, 18-05, 20-11, 20-12, 20-13, czyli 11 maszyn. Wszystkie samoloty używane w Siemirowicach posiadały kamuflaż, a od 1999 roku, po przystąpieniu Polski do NATO, biały napis NAVY.
TS-11 Iskra MR.
Niewielką ilość maszyn wyposażono w zmodyfikowaną awionikę, która odpowiada standardom ICAO. Dzięki temu samoloty mogą bez przeszkód poruszać się niemal po całym świecie. Samolotów tych używa zespół akrobacyjny Biało-Czerwone Iskry. O zespole Biało-Czerwone Iskry jest osobny Rozdział.
TS-11 Iskra Jet / TS-11 Spark.
Wycofane ze służby wojskowej samoloty pozbawiono uzbrojenia i poprzez Agencję Mienia Wojskowego wystawiono na sprzedaż użytkownikom cywilnym. Samoloty trafiły między innymi do USA i Australii. Także w Polsce znaleźli się sympatycy tych samolotów, którzy dysponując odpowiednią gotówką, od maja 2006 roku, odkrywają uroki latania na tym samolocie.
Pokazy samolotów TS-11.
Pierwsza publiczna prezentacja samolotu TS-11 Iskra nastąpiła w dniu 11 września 1960 roku, kiedy to samolot pokazano w locie z okazji Święta Lotnictwa nad Łodzią.
Pierwszy raz samoloty TS-11 pokazano w grupowym przelocie w dniu 22 lipca 1964 roku, z okazji XX-lecia PRL. W locie na Placem Defilad w Warszawie zademonstrowały się 4 samoloty TS-11 w szyku Romb.
W dniu 22 lipca 1966 roku, podczas defilady połączonej z 1000-leciem powstania Państwa Polskiego, zademonstrowano przelot tafli 16 samolotów TS-11. Zademonstrowaną figurą była biało-czerwona szachownica. Pierwsza i ostatnia czwórka miała spody pomalowane na biało, a boczne czwórki miały spody pomalowane na czerwono. Akrobację na TS-11 zademonstrowali piloci doświadczalni z mieleckiej wytwórni; Zygmunt Koraba, Zbigniew Nowakowski, Tadeusz Pakuła, Andrzej Pamuła, Jerzy Rogowski. Lot w szyku wojskowym prowadził major pilot Krzysztof Jurek. W dniu 22 lipca 1974 roku, w czasie parady z okazji XXX-lecia PRL na czele defilady leciała grupa samolotów TS-11. Jeden z egzemplarzy, samolot TS-11 bis DF nr 1H 09-22 w 1975 roku, otrzymał cywilne znaki rozpoznawcze SP-DOF i był wielokrotnie demonstrowany na wystawach za granicą. W wrześniu 1976 roku, był na Międzynarodowej Wystawie Lotniczej w Farnborough, w 1977 roku, na Salonie Lotniczym w Paryżu, a w 1978 roku, ponownie w Farnborough. Samolot ten kilkakrotnie demonstrowano na Międzynarodowych Targach w Poznaniu. Pokazano go także na Wystawie Osiągnięć Polskiego Przemysłu Lotniczego na Okęciu w dniach 15-16 listopad 1979 roku. Do połowy 1977 roku, samoloty TS-11 wylatały w powietrzu ponad 100 000 godzin.
Symulator lotu samolotu TS-11. 1994 rok.
W dniu 11 stycznia 1994 roku, po zakończeniu prób kwalifikacyjnych w Dęblinie, przekazano do eksploatacji WOSL symulator lotu samolotu TS-11 Iskra. Symulator jest całkowicie Polskiej konstrukcji i produkcji. Wykonany przez Aerospace Industries Ltd z Warszawy. Urządzenie wyposażone jest w układ symulacji dźwięków, trójkanałowy kolimacyjny układ wizualizacji z generatorem obrazu na bazie komputerów Silicon Graphics oraz hydrauliczny układ symulacji sił na przyrządach sterowych. Ma imitator wszystkich przyrządów i instalacji samolotu oraz układ symulacji uzbrojenia. Pozwala na naukę pilotażu w pełnym zakresie, począwszy od procedur przedstartowych i startu, poprzez wszystkie fazy lotu do lądowania. Można na nim trenować zachowania we wszystkich sytuacjach niebezpiecznych i awaryjnych, czego ze względu na zbyt duże ryzyko nie wykonuje się w prawdziwym locie. Pierwszy „lot” na tym urządzeniu wykonał komendant szkoły generał Edward Hyra.
Opracował Karol Placha Hetman