Kraków 2015-01-22
Polski Przemysł Lotniczy
Część 4
Zakłady Mechaniczne E. Plage i T. Laśkiewicz w Lublinie
Zakłady Mechaniczne Emil Plage i Teofil Laśkiewicz w Lublinie to bez wątpienia pierwsza Polska wytwórnia lotnicza. Produkowała samoloty od 1921 roku. Od 1928 roku, produkowała własne konstrukcje samolotów, a po upaństwowieniu pod nazwą Lublin. W 1935 roku, fabryka została znacjonalizowana.
Trochę historii
Albert Plage w 1860 roku, otworzył przy ulicy Bernardyńskiej w Lublinie warsztat metalowy, w którym wytwarzał rondle, wanny miedziane, oprzyrządowanie dla gorzelni. Firma szybko się rozwijała i pod koniec XIX wieku zatrudniała już około 50 osób. Nosiła wówczas nazwę Fabryka Wyrobów Miedzianych Alberta Plagego. W 1897 roku, Albert Plage sprzedał zakład swojemu synowi Emilowi, który okazał się jeszcze bardziej przedsiębiorczy. W 1899 roku, firma zatrudniała już około 90 osób. Emil Plage na terenach byłego folwarku Bronowice zbudował nowy zakład. Na południe od centrum Lublina, między rzeką Bystrzyca, a torami kolejowymi. Lokalizacja zakładu była dogodna; linia kolejowa Warszawa-Kowal oraz droga do Zamościa. Także w 1899 roku, Emil Plage wszedł w spółkę z Teofilem Laśkiewiczem i tak powstały „Zakłady Mechaniczne E. Plage i T. Laśkiewicz w Lublinie”. Nadal produkowano metalowe wyroby dla przemysłu spożywczego. Miały one bardzo dobrą jakość, czego efektem były liczne nagrody, między innymi na wystawie rolno-przemysłowej w Lublinie w 1901 roku. W 1907 roku, podjęto produkcję kotłów oraz metalowych elementów dla powstających cementowni. W tym czasie, fabryka zatrudniała już około 300 osób.
W 1909 roku, w wieku 41 lat Emil Plage zmarł bezpotomnie. Jego udziały w firmie przeszły na żyjących rodziców, brata i siostry. Firmę dalej prowadził Teofil Laśkiewicz, a interesy rodziny Plagego reprezentował Józef Laube. W 1910 roku, Teofil Laśkiewicz razem z Kazimierzem Arciszewskim, który był współzałożycielem fabryki maszyn w Łodzi, zdecydowali się nabyć udziały Plagego. Rodzina Plage wyraziła zgodę na sprzedaż, pod warunkiem pozostawienia nazwiska Plage w nazwie firmy. Tak się też stało.
Od 1911 roku, zakład produkował kotły okrętowe, głównie na zamówienia rządowe Rosji. Wytwarzano także elementy kadłubów statków morskich oraz zbiorniki na paliwo. Wiele z tych zamówień nie wykonano, bo rozpoczęła się wielka wojna światowa. Zakład został zniszczony i ograbiony w 1915 roku, przez wycofujące się oddziały rosyjskie. Zakład jednak nie upadł, choć mógł dać zatrudnienie tylko 30 osobom. Dla armii austriackiej produkowano tutaj między innymi menażki i kuchnie polowe.
Produkcja samolotów
Odrodzenie się Rzeczypospolitej Polski otwarło przed zakładem nowe możliwości. Teofil Laśkiewicz, za namową inż. Kazimierza Arciszewskiego, zwrócił się do inspektora wojsk lotniczych o zezwolenie na założenie działu lotniczego. Pozytywna odpowiedź nadeszła w dniu 14.02.1920 roku. W dniu 17.02.1920 roku, Zakład podpisał umowę z Lotnictwem Wojskowym na produkcję na podstawie licencji włoskich samolotów; myśliwski Ansaldo A-1 „Balila” (200 egzemplarzy) oraz rozpoznawczo-bombowy Ansaldo A-300 (100 egzemplarzy). Umowa opiewała na 300 samolotów.
Dla nowych hal produkcyjnych zakupiono kolejne tereny. Powierzchnia zakładu zwiększyła się od nieco ponad 1 ha do 13-14 ha. Pod zadaszeniem znalazło się 10 000 m2. W 1921 roku, fabryka zatrudniała około 500 osób. Adres; Lublin ul Fabryczna 26. Pierwszy samolot Ansaldo A-300 został oblatany w dniu 15.06.1921 roku. Według powszechnej opinii, rozpropagowanej w okresie Polski Ludowej, jakość wykonania samolotów była niska. Doszło do kilku katastrof. Spowodowało to zmniejszenie zamówienia. W poszczególnych latach zbudowano; 1921 roku – 14 maszyn, 1922 roku – 22 maszyny, 1923 roku – 60 maszyn, 1924 roku – do czasu wstrzymania produkcji, 36 maszyn.
Faktem jest; iż w 1921 roku, podczas wykonywania ewolucji zginął „As” światowego lotnictwa, pilot Adam Haber-Włyński, w 1922 roku, w wyniku oderwania skrzydeł śmierć ponieśli chorąży J. Ryba i sierżant W. Górski. W 1924 roku, przeprowadzono śledztwo i sporządzono raport, który stwierdził, że na 110 samolotów 18 uległo wypadkom, ale tylko jeden z winy zakładu. Zdecydowaną winą należy obarczyć kiepskie i wadliwe silniki włoskie. Same włoskie płatowce miały błędy konstrukcyjne. Były przystosowane do eksploatacji w klimacie suchym i nie miały żadnego zabezpieczenia przed wilgocią. Stosowane kleje nie były odporne na znaczną wilgoć i niskie temperatury, czego początkowo nie brano pod uwagę. W związku z tym lubelskie samoloty nie cieszyły się dobrą sławą.
Wspomniany raport przyczynił się do tego, że w 1924 roku, zakłady otrzymały zamówienie na licencyjną produkcję francuskich samolotów liniowych Potez XV, których wyprodukowano 100 egzemplarzy, w okresie 1925 – 1926 roku. Następnie zakładom zlecono licencyjną produkcję samolotów liniowych Potez XXV, których wyprodukowano 150 egzemplarzy, w okresie 1928 – 1931 roku. Oba typy samolotów były równolegle produkowane w Lublinie i Białej Podlaskiej w zakładach PWS – Podlaska Wytwórnia Samolotów. W okresie 1929 – 1930 roku, zakłady wyprodukowały na licencji Fokkera, 11 samolotów pasażerskich Fokker F-VIIB/3m oraz dalsze 20 w samodzielnie rozwiniętej wersji bombowej.
Własne konstrukcje
W połowie 20-lat zmieniło się kierownictwo zakładu. Kierownikiem biura konstrukcyjnego w 1927 roku, został inż. Jerzy Rudlicki, absolwent wyższej szkoły lotniczej w Paryżu. Oprócz produkcji licencyjnej, wytwórnia wówczas zaczęła opracowywać własne konstrukcje pod kierunkiem inż. Jerzego Rudlickiego. W skład zespołu konstrukcyjnego wchodził także inż. Jerzy Dąbrowski. Samoloty konstrukcji zakładów Plage i Laśkiewicz otrzymywały nazwę Lublin i oznaczenie „R” z kolejnymi numerami rzymskimi. Pierwszą własną konstrukcją był jednosilnikowy dwupłatowy samolot liniowy Lublin R-VIII, oblatany w 1928 roku i wyprodukowany w liczbie 6 egzemplarzy, w 1928 – 1930 roku, z których 3 egzemplarze były następnie przebudowane na wodnosamoloty i używane przez Polskie Lotnictwo Morskie.
W 1929 roku, został oblatany prototyp samolotu pasażerskiego R-IX (oparty na konstrukcji R-VIII), a w 1930 roku, rozwinięty do samolotu pasażerskiego R-XI. Konstrukcja nie została zamówiona przez linie lotnicze.
Kolejną konstrukcją był jednosilnikowy górnopłat Lublin R-X, oblatany w 1929 roku, który wygrał konkurs na samolot łącznikowy dla Lotnictwa Polskiego, pokonując samolot PZL Ł.2. Został zamówiony w liczbie jedynie 7 sztuk. Na jego bazie inż. Jerzy Rudlicki zaprojektował samolot szkolny R-XIV, którego wersja Lublin R-XIII stała się podstawowym samolotem obserwacyjnym Lotnictwa Polskiego, w 1933 – 1939 roku. Lublin R-XIV zbudowany był w 1930 – 1931 roku, w liczbie 15 samolotów, a Lublin R-XIII w 1932 – 1935 roku, w liczbie 223 egzemplarzy. Dalsze 50 sztuk zbudowano już po upaństwowieniu zakładu. W 1930 roku, został oblatany samolot sportowy Lublin R-XII, jednakże nie był udany i nie wszedł do produkcji.
Kolejną konstrukcją samolotu pasażerskiego był Lublin R.XVI, z 1932 roku, również nie została zakupiona przez Polskie Linie Lotnicze LOT. Na jego podstawie, w okresie 1933 – 1935 roku, zbudowano 6 samolotów R-XVI-b w wersji sanitarnej. Ostatnią konstrukcją zakładów był dwusilnikowy ciężki wodnosamolot torpedowy Lublin R-XX, oblatany w 1935 roku, który też nie wszedł do produkcji. Poza zbudowanymi konstrukcjami, biuro zakładów opracowało też kilka innych projektów, które nie były realizowane.
Inna produkcja Zakładu w Lublinie
Trudności z eksploatacją samolotów zbudowanych w Lublinie spowodował, iż zarząd zakładu zwrócił uwagę na inną produkcję. W okresie 1924 – 1933 roku, w Zakładach Plage i Laśkiewicz produkowano także karoserie samochodowe. Fabryka specjalizował się w karosowaniu autobusów Somua i Ursus AW oraz ciężarówek Ursus A. Budowała także luksusowe samochody osobowe na podwoziach importowanych „Chrysler”, „Buick”, „Hotchkiss”, „Auburu”. Produkcja ta trwała w okresie 1925 – 1931 roku. Powrócono także do produkcji kotłów parowych dla parowozów, statków i kotłowni.
Na zakończenie
W 1925 roku, zmarł Teofil Laśkiewicz, którego udziały odziedziczył syn, Roman.
Generał Ludomił Rayski, szef Departamentu Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych prowadził taką politykę, aby cały Polski Przemysł Lotniczy skupić w rękach państwowych. Takie działanie miało dobre i złe strony. Jednak dla Zakładu Plage i Laśkiewicz oznaczało to upaństwowienie lub likwidację. Stało się to w momencie realizacji zamówienia na 50 samolotów Lublin R-XIII-F. Wojsku dostarczono pierwsze 7 maszyn, a pod koniec 1935 roku, cofnięto zamówienie na pozostałe maszyny. W budowie były kolejne 18 samolotów Lublin R-XIII-F. Zakład miał kłopoty finansowe. Zarząd firmy stwierdził, że należy zgłosić upadłość, po czym zakład został znacjonalizowany, podejmując produkcje pod nazwą Lubelska Wytwórnia Samolotów – LWS. 18 samolotów Lublin R-XIII-F zostały ukończone, a wojsko złożyło zamówienie na kolejne 32 samoloty.
Konstrukcje Zakładów Mechanicznych E. Plage i T. Laśkiewicz w Lublinie
Lublin R-VII „Odwet” – 1924 rok, projekt dwusilnikowego samolotu bombowego. dwupłatowiec. konstrukcja mieszana.
Lublin R-VIII – oblot wykonano w marcu 1928 roku. Samolot rozpoznawczo-bombowy (liniowy). Pierwszy prototyp miał silnik rzędowy Farman 12WE, o mocy 537 kW (730 KM). drugi prototyp został obalatany w lipcu 1928 roku i miał silnik Lorraine-Dietrich 18Kd, o mocy 545 kW (740 KM). w dniu 1929-03-13 roku, wojsko zamówiło 4 egzemplarze, które dostarczono w 1930 roku. Dwumiejscowy dwupłatowiec, o konstrukcji drewnianej. Udźwig bomb 300 kg. Trzy samoloty zostały przebudowane na wodnosamoloty i używane były w Lotnictwie Marynarki Wojennej w Pucku.
Lublin R-IX – pierwszy lot w dniu 1929-04-18 roku. Samolot pasażerski oparty na konstrukcji Lublin R-VIII. PLL LOT uznał, że samolot miał słabe osiagi. Konstrukcja mieszana. Silnik gwiazdowy Gnome-Rhone Jupiter 9A, o mocy 450 KM.
Lublin R-X – pierwszy lot w dniu 1929-02-01 roku. Samolot obserwacyjno-łącznikowy. Zbudowano 5 samolotów i testowano je w wojsku. Produkcji seryjnej nie podjęto.
Lublin R-XI – pierwszy lot w dniu 1930-02-08 roku. Samolot pasażerski dla 6 pasazerów. Miał słabe osiągi. Silnik rzędowy Wright Whirlwind J5, o mocy 240 KM.
Lublin R-XII – pierwszy lot w 1930 roku. Samolot sportowy, zbudowany w jednym egzemplarzu. Napęd stanowił 5-cylindrowy silnik gwiazdowy Armstrong-Siddeley Genet, o mocy 80 KM.
Lublin R-XIII/R-XIV – pierwszy lot samolot R-XIV wykonał w czerwcu 1930 roku. Samolot jest rozwinięciem samolotu R-X. Wojsko zamówiło 15 egzemplarzy. W lipcu 1931 roku, samolot przechodził testy. Podczas jednego lotu nastapiło ścięcie sforznia drążka sterowego. Pilot wyskoczył ze spadochronem, a samolot poprawnie wylądował zatrzymując sie w rowie. Konstruktor uznał jednak, że symbol R-XIV jest pechowy i zmienił oznaczenie na R-XIII, które początkowo ominieto. Samolot wszedł do produkcji seryjnej.
Lublin R-XV – samolot towrzyszący rozwinięty z samolotu R-X. Nie zbudowano prototypu. Silnik Wright Whirlwind J5Ab, o mocy 162 kW (220 KM).
Lublin R-XVI – pierwszy lot w lutym 1932 roku. Samolot pasażerski, oparty na samolocie R-XI. Samolot przeszedł próby eksploatacyjne w PLL LOT. Konkurs rozpisany przez Minsterstwo Komunikacji samolot R-XVI przegrał z konkurencyjnym samolotem PWS-24 zbudowany w Podlaskiej Wytwórni Samolotów. Główna przyczyną porazki była mniejsza wytrzymałość. samolot powrócił do fabryki, gdzie po wzmocnieniu konstrukcji otrzymał oznaczenie R-XVI-a. Poprawiony samolot został obalatny w dniu 1933-11-09 roku. Nastepnie przekazano samolot do PLL LOT. Samolot nie uzyskał akceptacji i wykonał zaledwie kilka lotów. W 1936 roku, samolot został skasowany. Napędem był silnik gwiazdowy 9-cylindrowy Skoda J5B Whirlwind, o mocy 162 kW (220 KM).
Lublin R-XVII – to w zasadzie samolot Potez XXV z chowanym podwoziem w dolny płat, za pomocą korbki. Spodziewano się wzrostu prędkości o 40 km/h. Projekt pozostał na paierze.
Lublin R-XVIII – projekt z 1929 rok. Trzysilnikowy nocny bombowiec. W 1931 roku, projekt zmieniono na dwusilnikowy i zmniejszono jego rozmiary. Oferta jego budowy nie została przyjeta przez Departament Aeronautyki.
Lublin R-XIX – 1932 rok. Samolot doświadczalny zbudowany w celu przetestowania usterzenia motylkowego inżyniera Rudlickiego. Na świecie powstało kilka konstrukcji z tego typu usterzeniem. Najbardziej znany jest odrzutowy samolot Fouga CM.170 Magister.
Lublin R-XX (LWS-1) – oblatany w dniu 1935-04-10 roku. Dwusilnikowy samolot torpedowy. Zbudowano tylko prototyp. Podwozie pływakowe. Napęd dwa silniki gwiazdowe 9-cylindrowe Bristol Pegasus II, o mocy 467 kW (635 KM).
Lublin R-XXI – projekt z 1931 roku. Samolot towarzyszacy jest rozwinięciem produkowanego seryjnie samolotu R-XIII. Od pierwowzoru różni się silnikiem. Ta odmiana ma silnik PZL G-1620B Mors II, o mocy 316 kW (430 KM). Podobnie jak samolot Lublin R-XXIII, miał koła osłoniete owiewkami, a silnik pierścieniem Townenda. Do zbudowania prototypu nie doszło i projekt pozostał tylko na papierze.
Lublin R-XXII – projekt z 1931 roku. Jednosilnikowy samolot torpedowy. Wzorowany na brytyjskiej konstrukcji tej klasy Vickers „Vildebeest”. Samolot miał zastąpić bombowe samoloty Lublin R-VIII, które nie były zdolne do przenoszenia torped. Projekt pozostał tylko na papierze.
Lublin R-XXIII (R-XIII Dr) – zbudowany w kwietniu 1933 roku. Samolot jest lepiej znany pod oznaczeniem Lublin R-XIII Dr i nazwę własną „Błękitny Patak”. Jest to wersja rajdowa samolotu Lublin R-XIII B. Wyposazono go w tylną kabinę pasażerską, metalowe śmigło, owiewki na koła, busolę żyroskopową i sztuczny horyzont. śilnik osłonieto pierścieniem Townenda. Jesienią 1933 roku, samolot został uszkodzony. Po remoncie otrzymał cywilną rejestrację SP-AJT. W dniach od 21 października do 10 listopada 1935 roku, załoga S. Karpiński i W. Rogalski wykonała przelot na trasie Warszawa-Stambuł- Bagdad-Karaczi-Kalkuta-Bangkok-Preczubab. w tej ostatniej miejscowości samolot został uszkodzony podczas startu na rząskim lotnisku. planowany lot do Melbourne nie doszedł do skutku. „Błękitny Ptak” został statkiem przewieziony do kraju i w następnym roku skasowany. Konstrukcja mieszana, jednosilnikowy, dwumiejscowy górnopłat zastrzałowy, podwozie klasyczny dwukołowe stałe. Napędem był silnik gwiazdowy 9-cylindrowy Skoda J5 Whirlwind, o mocy 162 kW (220 KM). Śmigło dwułopatowe, metalowe.
Opracował Karol Placha Hetman