Kraków 2023-01-19
Centralne Studium Samolotów. CSS-12.
Maszyna CSS-12 to był polski samolot pasażerski przeznaczony do przewozu 10 pasażerów na liniach krajowych. Załogę samolotu stanowiło dwóch pilotów. Samolot został opracowany w Centralnym Studium Samolotów PZL w Warszawie. Było to zadanie zlecone przez resort Ministerstwa Komunikacji. W ramach podobnego zadania wykonano między innymi samoloty sportowe CSS-10 oraz CSS-11. Prace projektowe rozpoczęto w 1948 roku. Na czele zespołu konstruktorów stanął inżynier Leszek Dulęba. W założeniach samolot miał być całkowite metalowy, wolnonośny dolnopłat, napędzany dwoma silnikami tłokowymi. Był to pierwszy samolot metalowy zbudowany w Polsce po drugiej wojnie światowej.
Dużym problemem był wybór silników. Zdecydowano się na progermańskie silniki Argus As 411, o mocy 580 KM (435 kW). Dużo tych silników pozostawili germańcy na terenie Polski. Argus As 411 to jest silnik 12-cylindrowy, w układzie odwróconego „V”, o rozwidleniu 60 stopni. Silnik jest chłodzony powietrzem. Historycznie silnik jest rozwinięciem silnika Argus As 410, w którym zwiększono moc. Wzrost mocy, o 25% uzyskano dzięki zwiększeniu ciśnieniu doładowania i zwiększeniu obrotów. Uzyskano moc 600 KM. W celu poprawy chłodzenia silnika powiększono deflektory i kanały przepływu powietrza. Silnik zaopatrzono w automat, który regulował doładowanie silnika, wyprzedzenie zapłonu i nastawienia łopat śmigła. Miało to powodować, utrzymanie silnika w najlepszych warunkach pracy. W czasie drugiej wojny światowej silniki Argus As 411/410 były produkowane we Francji przez firmę Renault wraz z samolotem Siebel Si 204. Po wojnie francuska firma SNECMA zbudowała kolejne 3 000 silników. Produkcję zakończono w 1964 roku. Silnik był używany w 7 różnych samolotach. Jednym z nich był samolot szwajcarski Pilatus P-2.
Dane T-T silnika Argus As 411:
12-cylindrów w układzie odwróconego „V”. Chłodzony powietrzem. Moc maksymalna 600 KM (441 kW) przy 3 100 obr/min. Moc ekonomiczna 380 KM (278 kW). Pojemność 12 dcm 3. Średnica cylindra 105 mm. Skok tłoka 115 mm. Stopień sprężania 6,4. Masa własna 375 kg.
Wyposażenie samolotu miało być kupione we Francji. Zamierzano sprowadzić przyrządy pokładowe, agregaty, instalacje hydrauliczną i podwozie. Jednak Moskwa zakazał kontaktów z Francją. Dlatego postanowiono konieczne wyposażenie opracować i wyprodukować w Polsce. Ale to spowodowało wydłużenie czasu budowy prototypu.
Prototyp CSS-12 pierwszy lot wykonał w dniu 22 listopada 1950 roku. Pilotem był pan Ludwik Lech. Próby fabryczne w locie przeprowadzono w WSK Okęcie. Samolot miał znaki rejestracyjne SP-BAR.
W grudniu 1950 roku, prace nad samolotem przerwano. Stało się faktem to, o czym mówiono już od 1949 roku, że w Polsce będą produkowane samoloty bojowe z napędem turboodrzutowym. Firma WSK Okęcie przeszła reorganizację i dział Centralne Studium Samolotów, został rozwiązany. Prace nad samolotem CSS-12 prowadzono dorywczo. Samolot był dwukrotnie poddany próbom statycznym w Zakładzie Wytrzymałości Instytutu Lotnictwa w Warszawie pod kierunkiem szefa tego zakładu inżyniera Tadeusza Chylińskiego, w 1951 roku. W wyniku badania należało poprawić usterzenie samolotu. W okresie 1955 – 1956, prowadzono próby statyczne pod kątem prac nad nowym samolotem MD-12. W dniu 28 grudnia 1956 roku, pilot doświadczalny Andrzej Abłamowicz, na samolocie CSS-12 z ładunkiem 1 000 kg, ustanowił krajowy rekord wysokości lotu wynikiem 6 600 m. W innym locie pilot doświadczalny Andrzej Abłamowicz osiagnął wysokość lotu 7 200 m, co było międzynarodowym rekordem w klasie samolotów C1c.
Ocena samolotu CSS-12 wypadła bardzo pozytywnie. Płatowiec był wykonany prawidłowo. Samolot miał dobre osiągi, a jego pilotaż był poprawny. Można było go skierować do produkcji seryjnej. Problemem okazały się silniki Argus As 411, bo zgromadzone zapasy zostały zabrane przez władze moskiewskie. Nie było możliwości kupna silników we Francji. Z braku alternatywy, program samolotu został zamknięty i produkcji seryjnej nie podjęto.
Ostatni lot jedynego prototypu CSS-12 wykonano w 1960 roku. W 1960 roku, samolot skreślono ze stanu. Samolot częściowo rozmontowano. W 1967 roku, przednia część kadłuba z kokpitem załogi, została przekazana do Muzeum Lotnictwa i Astronautyki w Krakowie, obecnie Muzeum Lotnictwa Polskiego. Kokpit był początkowo w Muzeum Techniki w Warszawie. Pozostała część płatowca została ustawiona na placu zabaw na osiedlu WSM (Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa) Sady Żolbowskie w Warszawie. Ta część samolotu nie dotrwała do obecnych czasów.
Kokpit samolotu CSS-12 był w posiadaniu muzeum kilkadziesiąt lat. W 2021 roku, rozpoczęto renowację eksponatu. Odnowiony kokpit w dniu 10 marca 2022 roku, został ustawiony w głównym hangarze muzeum. Remont został wykonany na podstawie tego co zostało i wspomnień, bo nie zachowały się żadne zdjęcia.
Konstrukcja CSS-12.
Samolot CSS-12 wykonano w układzie klasycznym. Samolot był dolnopłatem, napędzany dwoma silnikami tłokowymi. Skrzydła o obrysie trapezowym. Podwozie z kołem przednim, całkowite chowane w locie.
Dane T-T samolotu CSS-12:
Rozpiętość 18,50 m. Długość 12,75 m. Wysokość 5,00 m. Powierzchnia nośna 40,10 m2. Masa własna 3 734 kg. Masa startowa 5 500 kg. Masa użyteczna 1 766 kg. Prędkość maksymalna 365 km/h. Prędkość przelotowa 322 km/h. Prędkość wznoszenia 5,3 m/s. Pułap operacyjny 6 440 m. Zasięg 600 km.
Opracował Karol Placha Hetman