2021 rok
Opracował Marek Kaiper
Magnetofony specjalne w lotnictwie PRL: P-181, MN-63, MAK-S i M-64
W lotnictwie wojskowym w czasach PRL-u do nagrywania rozmów ziemia – powietrze , rozmów telefonicznych a także do celów specjalnych używano różnych typów magnetofonów najczęściej produkcji ZSRR. Kraj ten miał doświadczenie w zapisie dźwięku, które prowadzono wielotorowo. To znaczy pracowano nad systemami zapisu elektromechanicznego dźwięku metodą żłobienia rowków na taśmie filmowej 35 mm (szorinofon – nazwa od nazwiska konstruktora A.F. Szorina). Czyli zamiast żłobić rowek dźwiękowy na cylindrze fonografu czy na płycie gramofonowej zastosowano żłobienie na taśmie. Kolejną metodą był zapis optyczny na taśmie papierowej o szerokości 35 mm. Szorinofony także w wersjach przenośnych nagrywały na taśmie filmowej wycinając specjalnym rubinowym lub szafirowym rylcem rowki dźwiękowe na sklejonej w pierścień taśmie fotograficznej 35 mm, mieściło się na niej 8 ścieżek. Przy odtwarzaniu zamieniano rylec na stalową igłę. Nie była to zbyt dobra technika nagrań ze względu na złą jakość ówczesnych celuloidowych taśm filmowych. Po wojnie szorinofony krótko używało Polskie Radio. Podobne urządzenie opracował niemiecki inżynier Karl Daniel z firmy Tefi – Apparatebau, w 1930 roku. Jego urządzenie nazwane tefifonem także zapisywało rylcem rowki dźwiękowe na zapętlonej taśmie długości 30 m z prędkością 19 cm/sek. Jednak taśma była z polichlorku winylu specjalnie produkowana dla tego urządzenia. Produkcja od roku 1939 przeznaczona była dla wojska, od jej zakończenia dostępna była do celów prywatnych, w produkcji do początku lat 70-tych. W sprzedaży były utwory muzyki poważnej umieszczane na taśmach w kasecie niewiele większej od późniejszych kaset magnetofonowych typu 8-Track. Dla Luftwaffe podczas wojny opracowano na bazie tefifonu urządzenie SKG 1 (Sprachkennungsgeber) do radiolatarni, wprowadzające do jej sygnału prowadzącego samolot umówione hasło np. imię żeńskie wypowiadane kobiecym głosem. Zapobiegało to kierowaniu samolotów do wrogich fałszywych radiolatarń. Pierwszym niemieckim seryjnym magnetofonem szpulowym był AEG k1(1935 r), co zapoczątkowało serię k2, k3, k4. Niemieckie wojsko używało także magnetofonów szpulowych AEG Tonschreiber b (Berta) , b1, b2, c (Cesar), d (Dora). Ciekawostką był AEG Tonschreiber c (Cesar) z napędem silnikiem sprężynowym nakręcanym korbką. Po wojnie takie rozwiązanie zastosowano w magnetofonach reporterskich Nagra II (1953), MIZ-8 (1953) i Dniepr-8 (1954) . Niemieckie magnetofony początkowo używały specjalnej taśmy z wytrzymałego papieru o szerokości 6,5 mm pokrytej drobinami żelaza (patent Fritz Pfleumer 1928). W 1936 roku w koncernie BASF opracowano nową wytrzymałą taśmę z octanu celulozy z warstwą aktywną z tlenku żelaza Fe3O4 a następnie z Fe3O3 nazwaną typ C. W 1938 roku w BASF wdrożono do produkcji taśmę magnetofonową z polichlorku winylu nazwaną typ L, którą w 1942 zmodernizowano i nazwano LG. Po wojnie produkowano taśmy z foli z acetylocelulozy (taśmy F i FR), chlorku poliwinylowego (taśmy FSR, LGR) oraz poliestru (taśmy PE i PES). Znormalizowano także szerokość taśmy, która dla magnetofonów szpulowych wynosi 6,25 mm i 3,81 mm dla kaset kompaktowych CC i mikrokaset. Taśmy ze względu na skład warstwy aktywnej magnetycznie podzielono na 4 grupy.
Rosyjska metoda optyczna nazywana „mówiący papier” (GB – goworaszczaja bumaga) polegała na elektromechanicznym zapisie dźwięku specjalnym pisakiem z czarnym tuszem w postaci ścieżki na papierowej taśmie o długości 50 m, Nagrywano (zapisywano) na niej 8 ścieżek dźwiękowych, co zapewniało 50 minut nagrania. Aparat odtwarzający przewijał taśmę z prawa na lewo po dojściu do końca taśmy odtwarzał kolejną ścieżkę w kierunku z lewa na prawo. Odczyt zapewniało odbite od ścieżki dźwiękowej światło padające na fotokomórkę. Nagrania te mogły być powielane litograficznie i drukowane w wielu kopiach. W produkcji były odbiorniki radiowe GB-8 z systemem odtwarzania dźwięku z taśmy GB. Dla wojska nadawały się jedynie w celach szkoleniowych i propagandowych. Pracę nad tymi technikami w ZSRR przerwała wojna a po niej uznano zapis magnetyczny za przodujący rozwijając go głównie na drucie i taśmie. Do zużytej taśmy filmowej jako podkładu do zapisywania mechanicznego informacji powrócili Rosjanie w specjalnych radiostacjach krótkofalowych 1,8-12 MHz R-350 (R-350M) 1957 rok i 2,5-15 MHz R-354. Tu chodziło o przyspieszenie emisji radiowej by uniemożliwić namierzenie agenta. W tym przypadku taśma 35 mm w R-350 i połowa taśmy 35 mm w R-354 (taśma 35 mm przecinana specjalną przecinarką) służyły jako taśma perforowana. Wycinano na niej otwory kodujące informację specjalnym perforatorem, następnie taśmę wkładano do czytnika, który przekształcał wycięte otwory w sygnały elektryczne. Rozwój elektronicznych aparatów fotograficznych wyeliminował powszechną dostępność filmów 35 mm, co utrudniło posługiwanie się tymi urządzeniami. Obie radiostacje używane były w WP w 6PDPdes oraz w 1 samodzielnym batalionie szturmowym.
W latach 50-tych XX w używano w polskim lotnictwie wojskowym lampowych magnetofonów szpulowych Dniepr i MAG-8M. Magnetofon Dniepr produkowany był od 1949 roku w Kijowskim Kombinacie Muzycznym. Był to magnetofon o rozmiarach 510x390x245 mm ważący 29 kg, wyposażony był w dwie prędkości przesuwu taśmy 18 i 46,5 cm/sek. Znajdował się między innymi w wyposażeniu radionamierników ARP-4 i ARP-5. Magnetofon MAG-8M w metalowej obudowie z zdejmowaną pokrywą, miał rozmiary 300x535x440 mm i ważył 52 kg. Wyposażono go w jedną prędkością przesuwu taśmy 19,05 m/sek. Produkowany był w zakładzie ZiP (Zawod imieni Pietrowskowo) w mieście Gorki w latach 1955 -1967. Z czasem MAG-8M zastępowany był polskiej produkcji magnetofonem MAK-S a następnie MAK2-S. Lata 60-te to nadal MAG-8M używany na starszych wersjach radionamiernika ARP-6 i drutowe MIZ-10 na wyposażeniu ARP-6U oraz najbardziej popularny MN-61. W końcu lat 70-tych zakupiono stacjonarne węgierskie magnetofony SHR-208 produkcji Budapesti Rádiótechnikai Gyár (BRG). Były to magnetofony ośmiościeżkowe (mogące nagrywać jednocześnie 8 ścieżek) o jednej prędkości przesuwu taśmy 1,19 cm/sek umieszczone w metalowej szafce z oszklonymi drzwiami o wymiarach 535x1533x420 mm i wadze 160 kg Magnetofony te ustawiane były na wieżach kontroli lotów. Mogły nagrywać korespondencje radiową i telefoniczną. Do celów specjalnych używano magnetofon szpulowy M-64 i dyskowy P-181.
Magnetofon dyskowy P-181.
Ciekawym rozwiązaniem używanym w WP w czasach PRL-u był magnetofon dyskowy a właściwie płytowy P-181. Używany głównie w jednostkach rozpoznania i przeciwdziałania OPK. Przeznaczony był on do rejestracji sygnałów telegraficznych na płycie magnetycznej. Nagranie mogło być odtwarzane z różnymi prędkościami. Możliwe było zapisanie informacji telegraficznej i nadanie jej ze zwiększoną prędkością, co skracało czas emisji. Magnetofony te produkowano w ZSRR od 1957 roku w zakładach WNIIZ (Wsiesojuznyj Nauczno-Isledowatielskij Instytut Zwukozapisi) pod nazwą MAG-D1 (P-181). Magnetofon wyglądem przypominał gramofon lub produkowane od 1945 roku w USA dyktafony płytowe SoundScriber wycinające rylcem rowki dźwiękowe na 5-7 calowej płycie winylowej (różnicą tu były dwa ramiona: nagrywające i odtwarzające). Kolejnym modelem wojskowego rosyjskiego magnetofonu serii P był taśmowy wielościeżkowy magnetofon kasetowy P-182. W metalowej kasecie umieszczone były dwie szpule z przewijająca się między nimi szeroką magnetowidową taśmą.
Magnetofon P-181 umieszczony był w metalowej obudowie z pokrywą, w jej dolnej części po lewej i prawej stronie umieszczone były zamykane wnęki mieszczące gniazda wejściowe i wyjściowe, bezpieczniki, przełącznik rodzaju zasilania oraz przełącznik 465 – 215 kHz.
Magnetofon P-181 mógł być podłączany do niskoczęstotliwościowego (600 om) wyjścia odbiornika (wzmacniacz m.cz.) lub do wyjścia wysokoczęstotliwościowego (214 kHz lub 465 kHz). Podczas pracy z wykorzystaniem wyjścia wysokoomowego wykorzystywana była heterodyna . Przemiana częstotliwości 214 lub 465 kHz na częstotliwość m.cz. odbywa się w mieszaczu, do którego podawane są sygnały z odbiornika i generatora heterodynowego. Po zmieszaniu powstaje jeden sygnał będący kombinacją obu sygnałów wejściowych. Przy pracy z wykorzystaniem wyjścia niskoczęstotliwościowego sygnał jest kierowany bezpośrednio do wzmacniacza małej częstotliwości magnetofonu. Odtwarzanie zapisu realizowano przy pomocy słuchawek nisko omowych TA-56M. Do napędu dysku zastosowano silnik prądu stałego SŁ-521K z wzbudzeniem bocznikowym, co pozwoliło uzyskać stałe obroty na wszystkich zakresach pracy. W komplet magnetofonu wchodziło podręczne metalowe pudełko mieszczące 4 płyty.
Nośnikiem informacji była ferromagnetyczna płyta służąca do zapisu i odtwarzania telegramów. Płyta koloru koralowego (pomarańczowo różowy) była trójwarstwowa, podłoże wykonane było z masy plastycznej a warstwy robocze z z taśmy magnetycznej naniesionej po obu stronach płyty w postaci spiralnego rowka. Rowek naniesiony jest ze skokiem 0,55 mm i jest on prowadzącym dla końcówki główki magnetycznej podczas obrotów płyty. Główka jest tak skonstruowana , że służy jednocześnie do zapisu lub odtwarzania. W komplecie magnetofonu znajduje się 13 płyt magnetycznych. Kasowanie zapisu przy pomocy magnesu stałego. W tym celu magnes odkrytą częścią przykłada się do płyty umieszczonej na talerzu magnetofonu. Kasowanie zapisu przeprowadza się przy prędkości 80 obr/min w ciągu 3-4 obrotów płyty.
Dane techniczne magnetofonu P-181.
Magnetofon drutowy MN-61.
W ZSRR magnetofony drutowe mają długą tradycję pierwszym seryjnie produkowanym od 1939 roku był stacjonarny kasetowy drutowy (grubość drutu 0.22 mm) magnetofon PM-39 (prowołocznyj magnitofon). Był on kopią niemieckiego stacjonarnego kasetowego drutowego magnetofonu firmy C. Lorenz AG typu „Textophon” BW-1 (1933) składaną z niemieckich części. W Niemczech „Textophon” używany był przez Gestapo i SD (Sicherheitsdienst), wersja BW-4/III produkowana była do 1947 roku. Po drugiej wojnie światowej produkowano w ZSRR wiele typów magnetofonów drutowych do celów wojskowych. W lotnictwie rosyjskim używane były magnetofony drutowe: kasetowy MIZ-10, szpulowe MN-61 a potem P-504N będącym unowocześnioną wersją MN-61. Można na nim także odtwarzać nagrania z rejestratora MS-61. Kasetowy lampowy magnetofon drutowy MIZ- 10 produkcji Rybińskiej Fabryki Instrumentów (1961) o wymiarach 317x273x177 mm, wadze 12 kg i prędkości przesuwu drutu 200-240 mm/sek wyposażony był w drut EP-332 o grubości 0,09 mm. Kaseta wkładana była poziomo od góry, była to prostokątna płytka ze stopu aluminium z dwoma szpulami i wycięciem w kształcie litery „U” między nimi. MIZ-10 przeznaczony był do zapisywania korespondencji lotniczej oraz do odtwarzania zapisanej korespondencji na samolotowym rejestratorze MIZ-9 (samoloty Jak-27P). Ciekawostką tego magnetofonu był spiralny rząd otworów na szpuli opisanych co 10 minut od 0 do 130 min. Czas pokazywał poziom drutu na szpuli. Dla lotnictwa produkowano drutowe samolotowe rejestratory rozmów radiowych MIZ-9, MS-61 i jego rozwój P-503B. Poza samolotami rejestratory MS-61 były używane na radiolokacyjnych systemach lądowania RSP-7, RSP-7T, RSP-10. Rejestratory drutowe produkowano w ZSRR także dla służb specjalnych. Były to miniaturowe rejestratory kasetowe „Moszka- M”, „Jaguar 1-2M”, 5N16 oraz szpulowe „Mezon” i „Triton”. Według niepotwierdzonych informacji miniaturowe (158x76x37 mm i wadze bez baterii zasilającej BOR 7,5 V – 0,57kg) rosyjskie rejestratory drutowe „Mezon” (drut EI-708) używane były w latach 60-tych w SB. W lotnictwie WP przez długie lata używane były niewielkie ilości magnetofonów MIZ-10 (na wyposażeniu ARP-6U) oraz duże ilości magnetofonów MN-61 i rejestratorów samolotowych MS-61. Tranzystorowy magnetofon MN-61 produkcji Rybińskiej Fabryki Instrumentów i Wileńskiej Fabryki „Wilma” (1961) przeznaczony był do zapisu i odtwarzania mowy z odbiornika radiowego linii telefonicznej lub mikrofonu MRU-60 a także do odtwarzania zapisu z rejestratora samolotowego MS-61. W magnetofonie tym nośnikiem zapisu był drut EI-708 lub EI-708A o grubości 0,05 mm. Zerwany drut łączyło się węzłem płaskim pozostawiając końcówki o długości 1 mm. Odsłuchanie nagranej informacji można było przeprowadzać za pomocą wynośnego głośnika 1GD-18 lub słuchawek TA-56M. Magnetofon włączał się automatycznie na zapis przy podaniu na wejście sygnału o częstotliwość 1000 Hz. Mechanizm przesuwu drutu składał się z dwóch histerezowych silników G-205, reduktora obrotów, trzech elektromagnesów, dwóch hamulców taśmowych, trzech sprzęgieł zębatych, kulkowego sprzęgła swobodnego biegu (sprzęgło jednokierunkowe) oraz mechanizmu układającego drut na szpuli. W przypadku zerwania drutu lub jego skończeniu się na szpuli podczas zapisu, automatycznie podane zostaje napięcie włączające magnetofon rezerwowy. Automatyka magnetofonu w warunkach zapisu wyłącza go przy braku sygnału i automatycznie włącza po jego się pojawieniu. Używane były na RSP-7, RSP-7T, RSP-10, radiostacjach R-831, R-845, radionamiernikach ARP-6 i ARP-11.
Dane techniczne magnetofonu MN-61.
Magnetofon taśmowy MAK-S.
Magnetofon ten produkowany był przez Zakłady Radiowe im. Marcina Kasprzaka w Warszawie w końcu lat 60-tych XX wieku. Litera s oznaczała magnetofon sieciowy w odróżnieniu od MAK-B (bateryjny). Był to nowoczesny półprzewodnikowy uniwersalny magnetofon w metalowej obudowie zapisujący sygnały akustyczne w systemie monofonicznym dwuścieżkowym na taśmie szerokości 6,25 mm. Magnetofon mógł być sterowany zdalnie za pomocą manipulatora nożnego T3/B-3152-490 w układzie „zapis” lub „odczyt”. W komplet urządzenia wchodził mikrofon MDO VIII-1.6.08.6 i słuchawki T3/C-3152-563. Przewidziano współpracę dwóch magnetofonów łączonych kablem połączeniowym. Zerwane taśmy można było łączyć za pomocą klejenia klejem odpowiednim dla rodzaju taśmy lub łączyć za pomocą specjalnej taśmy klejącej (PES Scotch).
Dane techniczne magnetofonu MAK-S.
Magnetofon M-64 „Zwuk-1”.
Lampowy stacjonarny magnetofon M-64 przeznaczony był do zapisu i odtwarzania elektrycznych sygnałów w przedziale częstotliwości akustycznych. Zabezpieczał on zapis sygnałów z mikrofonu oraz sygnałów tonalnych i telegraficznych z wyjścia odbiornika radiowego, odtwarzania tych sygnałów i ich kasowania. Produkowany był w kilku zakładach przemysłowych ZSRR w latach 1964-1989. W lotnictwie WP stosowany był w ukompletowaniu aparatowni ARO KU. W magnetofonie zastosowano zapis jednokanałowy dwuścieżkowy na taśmie magnetofonowej typ 2 ( z tlenkiem chromu) o szerokości szer. 6,25 mm, długość taśmy na szpuli 500 m. W skład zestawu wchodzą: magnetofon, pulpit zdalnego sterowania WK3.624.003, urządzenie liniowe, autotransformator, elektromagnes do kasowania, mikrofon MD-44 lub MD-59. Wersja M-64M pozbawiona jest autotransformatora. Pulpit zdalnego sterowania pozwala sterować magnetofonem z odległości do 20 m. W magnetofonie zastosowano 4 głowice magnetyczne : zapisująca, ścierająca i dwie odtwarzające. Mechanizm przesuwu taśmy wyposażono w trzy silniki elektryczne główny napędowy DM-3 oraz lewy i prawy przewijające DPN-1. Chłodzenie elementów zapewniał wentylator G-31A. Dla prędkości przesuwu taśmy 76,2; 38,1; 19,05 cm/sek na wałek napędu nakładano nasadkę Ø – 9,8 mm oznaczoną czerwonym kolorem. Dla prędkości 28 cm/sek nasadkę o średnicy 7,25 mm oznaczona czarnym kolorem. Dla prędkości 9,53 cm/sek na wałek napędu nie nakłada się nasadki. Magnetofon wyposażony był dodatkowo w okrągłą kasetę mieszczącą 20-30 m taśmy sklejonej w pętlę (taśma bez końca). Kaseta metalowa z pokrywą zdejmowaną do pracy, mieściła wewnątrz składaną rękojeść do obracania kasety podczas nawijania taśmy. Kaseta umożliwiała nagrywanie w trybie automatycznym ograniczonych w czasie komunikatów a także odtwarzanie ich z powtarzalną częstotliwością np. sygnały wezwania pomocy, komunikaty o zagrożeniach i inne.
Dane techniczne magnetofonu M-64.
Czas nieprzerwanego zapisu.
Zakończenie.
W lotnictwie WP używane były w czasach PRL-u różne typy specjalnych magnetofonów produkcji rosyjskiej, polskiej a nawet węgierskiej i NRD-owskiej były to taśmowe rosyjskie Dniepr, MAG-8M, M-64 „Zwuk-1” polskie ZRK „Tonette”, ZRK „Krokus”, ZRK MAK-S i MAK2-S, węgierski SHR-208 i enerdowski RFT „Szmaragd”, drutowych rosyjskich MIZ-10, MN-61, MS-61 oraz kasetowych rejestratorów RK-84 i Elmasz RK-1681T (rejestrator kasetowy z automatycznym nagrywaniem czasu, stosowany na startowym stanowisku dowodzenia SSD-2). Cywilne magnetofony używane były głównie w sekcjach polityczno – wychowawczych gdzie używano magnetofonów szpulowych lub kasetowych polskiej produkcji np. ZRK „Tonette”, ZRK „Melodia”, ZK 140, ZK-145, MK-121, MK-125 i innych. Do celów łączności używano telefonicznych aparatów zgłoszeniowych ZRK Unitra AZ-720 wyposażonych w specjalną kasetę z taśmą bez końca lub Unitra Lubartów TAZ-480 z klasyczną kasetą CC. Magnetofonów używano także w marynarce, wojskach rakietowych (ruchome stanowiska dowodzenia), w, Wojskowej Służbie Wewnętrznej czy też sekcjach polityczno –wychowawczych (polowe rozgłośnie elektroakustyczne, kluby żołnierskie). Magnetofony najczęściej nie wchodziły w skład urządzenia więc były zamawiane osobno dlatego też np. radionamiernik ARP-6 mógł być ukompletowany w magnetofony MAG-8/MIZ-10/MN-61/MAK-S. Ponadto czas używalności magnetofonu był z reguły krótszy niż czas używalności sprzętu, na którym go umieszczono. Powodowało to z czasem wymianę magnetofonu na inny. Przykładowo drutowe magnetofony MN-61 na radiostacjach R-831 po wybrakowaniu zastępowane były kasetowymi rejestratorami RK-84.
BIBLIOGRAFIA
Apparat „Zwuk-1” M-64 opisanije i instrukcija po ekcpluatacii, 1971.
Apparat „Mezon” techniczeskoje opisanije i instrukcija po ekspluatacji 1973.
Magnetofon dyskowy P-181 opis techniczny i eksploatacja, Warszawa 1971.
Magnetofon MAK-S, instrukcja obsługi, Warszawa, bez roku wydania.
Naziemnyj magnitofon MN-61, bez roku wydania.
Opis i eksploatacja magnetofonu MN-61, Warszawa 1968.
Opis techniczny i eksploatacja magnetofonu pokładowego MS-61, Warszawa 1968.
Opracował Marek Kaiper