Kraków 2011-09-07
Konstrukcja
064b Rozdział 1948.12.18.
PZL CSS-13, S-13.
CSS-13 to samolot wielozadaniowy: szkolny, łącznikowy, bombowy, sanitarny, rolniczy, transportowy, dyspozycyjny. Jednosilnikowy, dwupłatowy, z podwoziem stałym i tylnym podparciem, dwumiejscowy. Konstrukcja całkowicie drewniana.
Skrzydła dwupłatowe proste, konstrukcji drewnianej kryte płótnem. Zastosowano profil CAGI-541 8,1 %. Dwudźwigarowe. Płat górny trójdzielny. Płat dolny dwudzielny. Płaty usztywnione między sobą rurkami aluminiowymi o przekroju kroplowym oraz taśmami. Na spodniej części dolnego płata zamontowano kabłąki chroniące skrzydło przed uderzeniem w ziemię.
Kadłub samolotu to przestrzenna kratownica wykonana z drewnianych belek, usztywniona stalowymi naciągami ( drutem ). Przednia i górna część jest pokryta sklejką. Boki i spód płótnem. Kabina załogi otwarta, osłonięta zaledwie wiatrochronem. Układ sterowania w większości wyprodukowanych samolotów był zdwojony. Przeniesienie napędów sterów linkami wyprowadzonymi na zewnątrz kadłuba.
Usterzenie poziome podparte zastrzałami. Konstrukcja drewniana kryta płótnem. Ster kierunku i głębokości wyposażono w klapki wyważające nastawiane z kabiny załogi. Ster kierunku z dużą kompensacją rogową. Ster jest sprzężony mechanicznie z płozą ogonową.
Podwozie trójpunktowe, stałe z płozą ogonową. Podwozie główne dwugoleniowe z niedzielną osią. Amortyzatory wykonane ze sznurów gumowych. Koła o dużej średnicy 700 mm z pneumatykami wysoko ciśnieniowymi. Płoza ogonowa drewniana obłożona blachą ze sznurem gumowym jako amortyzatorem. Podwozie niezwykle proste, wręcz prymitywna. Zapewniało jednak możliwość operowania z DS. o nawierzchni gruntowej. W sezonie zimowym zastępowano koła płozami o wymiarach; długość 2,20 m, szerokość 0,33 m.
Silnik M-11.
Silnik gwiazdowy 5-cylindrowy chłodzony powietrzem M-11 D o mocy startowej 92 kW ( 125 KM ). Moc nominalna 85 kW ( 115 KM ). Silnik zużywa średnio 30 litrów paliwa / 1 godzinę lotu.
Śmigło drewniane, dwułopatowe, o stałym skoku. Średnica 2,35 m. Zbiornik paliwa umieszczono w kadłubie między silnikiem, a kabina załogi. Metalowy, spawany. Mieścił 125 ( 126 ) litrów paliwa.
Pierwszym silnikiem spalinowym, tłokowym, którego produkcję podjęto w Polsce po drugiej wojnie światowej w WSK PZL Rzeszów, był licencyjny silnik M-11 konstrukcji rosyjskiej. Maił on już wówczas blisko 25-letnią karierę. W Polsce produkowano dwie odmiany tego silnika; M-11 D o mocy startowej 92 kW ( 125 KM ) oraz odmianę M-11 FR o mocy startowej 118 kW ( 160 KM ). Produkcję silnika z Rzeszowa przeniesiono do WSK PZL Kalisz. Układ 5-cylindrowa gwiazda, chłodzona powietrzem.
Podstawowe dane silnika M-11 FR ( Fr ); Moc maksymalna 118 kW ( 160 KM ) przy 1 900 obrotów/minutę, moc nominalna 103 kW ( 140 KM ) przy 1 760 obrotach/minutę, moc przelotowa 77 kW ( 105 KM ) przy 1 600 obrotach/minutę. Jednostkowe zużycie paliwa odpowiednio: 0,25-0,27, 0,24-0,25, 0,21-0,23 kg/KMh. Stopień sprężania 5,5:1. Paliwowo to benzyna lotnicza B-70 o liczbie oktanowej 70. Maksymalna, dopuszczalna prędkość obrotowa wynosi 1 900 obrotów/minutę. Obroty minimalne 400-500 obrotów/minutę. Wymiary silnika; średnica 1 080 mm, długość 960 mm. Masa suchego silnika 180 kg. Masa sprężarki tłokowej 2,8 kg. Masa pompy próżniowej 3,2 kg. Masa oleju 0,9 kg. Okres międzynaprawczy silnika wynosi 200 godzin. Silnik współpracował z dwu-łopatowym śmigłem, drewnianym, stałym bądź przestawianym w dwa położenia. To drugie śmigło używano znacznie rzadziej.
Oprócz CSS-13 silniki M-11 napędzały następujące Polskie konstrukcje; S-13, Junak-2, Junak-3, Żuraw, S-4, Kania-3.
Uzbrojenie.
W tylnym stojaku można było zamontować ruchomo k.m. SzKAS kal 7,62 mm lub DP ( Diegtiariowa ) kal 7,62 mm. Samolot mógł zabrać 4 bomby o wadze łącznej do 300 kg.
Dane T-T CSS-13, S-13:
| Dane T-T | CSS-13 1948r. | S-13 1953r. | Miano |
|---|---|---|---|
| Rozpiętość | 11,40 | 11,40 | m |
| Długość | 8,17 | 8,17 | m |
| Wysokość | 3,10 | 3,10 | m |
| Powierzchnia nośna | 33,15 | 33,15 | m2 |
| Masa własna | 723 – 770 | 900 | kg |
| Masa całkowita | 1 057 – 1 120 | 1 264 | kg |
| Ładunek | 334 – 350 | 364 | kg |
| Prędkość maksymalna | 150 | 162 | km/h |
| Prędkość przelotowa | 110 | 115 | km/h |
| Prędkość lądowania | 65-70 | 74 | km/h |
| Zasięg maksymalny | 650-700 | 400 | km |
| Pułap | 3 000 | 2 500 | m |
| Rozbieg | 150-190 | 160 | m |
| Dobieg | 200 | 200 | m |
| Silnik | M-11 D | M-11 FR | – |
| Moc silnika | 92 kW ( 125 KM ) | 118 kW ( 160 KM ) | – |
| Ilość egzemplarzy | 500 | 59 | – |
Zestawienie
Po-2.
Około 30 maszyn Po-2 było na stanie 2. Pułku Nocnych Bombowców Kraków. Używano dwóch wersji; Po-2 UT i Po-2 NLB (1944 – 1945).
Na potrzeby PKWN funkcjonowała specjalna eskadra lotnicza, eksploatująca Po-2 także w wersji Po-2 SP ( trzymiejscowy ). Jedna z takich maszyn była do dyspozycji generała Zygmunta Berlinga ( Polskiego oficera na usługach Moskwy ). Szacunkowo eskadra dysponowała około 6 maszynami. Eskadra po kolejnych przekształceniach stała się 36. Specjalnym Pułkiem Lotnictwa Transportowego, który rozformowano w wyniku zamachu Smoleńskiego, w sierpniu 2011 roku.
W Zamościu, a następnie w Dęblinie na potrzeby szkolenia było około 6 maszyn Po-2 UT (1944 – 1949).
CSS-13.
CSS-13 nr 48-013 rejestracja SP-AKZ – prototyp. Pierwszy lot wykonano w dniu 18.12.1948 roku, a pilotami byli Ludwik Lech i Kazimierz Tyrlik. Samolot ten w 1953 roku, został przekazany do PLL LOT i przebudowany na samolot rolniczy do opylania.
CSS-13 nr 49-015 rejestracja SP-AWO – pierwsza seryjna maszyna. Pierwszy lot 2.09.1949 roku. Pilotami byli Ludwik Lech i Roman Lewandowski.
W PZL Mielec w okresie 1949 – 1950, zbudowano 180 maszyn CSS-13.
W PZL Okęcie w okresie 1951 – 1955, zbudowano 320 maszyn CSS-13.
Razem zbudowano 500 maszyn. 300 przekazano wojsku ( od 1955 roku, przekazywane Aeroklubom ), 180 Aeroklubom, 20 sprzedano.
CSS-13 – 20 maszyn sprzedana na Węgry i do Rumunii. 1953 roku.
Aeroklub PRL.
CSS-13 rejestracja SP-AAG – pozyskany z wojska.
CSS-13 rejestracja SP-ABP nb 2 – …
CSS-13 rejestracja SP-ACD – …
CSS-13 rejestracja SP-ACT – …
CSS-13 rejestracja SP-ADJ nb 9 – latał w szkole w Ligocie Dolnej.
CSS-13 Nr 42071 następnie rejestracja SP-AIN – ostatni wojskowy przekazany do Aeroklubu. Z Dęblina do Inowrocławia ( Aeroklub Kujawski ). Przebazowano w dniu 27.09.1961r.
CSS-13 rejestracja SP-AOL – Aeroklub Szczeciński, użytkowany do 1978r.
CSS-13 rejestracja SP-API nr 49-069 – …
CSS-13 rejestracja SP-APM – …
CSS-13 rejestracja SP-AZE – …
CSS-13 rejestracja SP-BDH – …
CSS-13 rejestracja SP-BFM – w październiku 1962r. jako pierwszy wyposażony w silnik M-11 FR ze śmigłem WD-451.
CSS-13 rejestracja SP-BFN – Aeroklubie Grudziądzkim, zbudowany w 1952r., skreślony ze stanu 1976r. wylatał 2 000 godzin, przeleciał 300 000 km.
CSS-13 rejestracja SP-BKL – …
CSS-13 rejestracja SP-FGC – zbudowany w 1954r., skreślony z rejestru w 2009r.
CSS-13 rejestracja SP-YPO – latający zabytek 2009r.
CSS-13 rejestracja SP-YZN – latający zabytek 2008r., zarejestrowany jako specjalny.
PLL LOT otrzymało w okresie 1953r.-1955r. 20 maszyn CSS-13. 19 maszyn przebudowano na samoloty rolnicze i przekazano Aeroklubom, które miały za zadanie wykonywać opylania. ( SP-AKZ, SP-ATA, … ).
Sanitarny S-13.
S-13 – 1953r., sanitarny, pilot, lekarz, chory na noszach. 6 sztuk powstało z przebudowy CSS-13, 3 sztuki powstały z przebudowy Po-2, 50 sztuk powstało od podstaw. Razem 59 maszyn. 40 maszyn przekazano wojsku, a 19 maszyn lotnictwu cywilnemu. Wojsko wszystkie maszyny ( 37 sztuk ) przekazały lotnictwu cywilnemu w okresie 1956r.-1958r.
S-13 rejestracja SP-AXI – …
S-13 rejestracja SP-AXN – latał w Aeroklubie Opolskim.
S-13 rejestracja SP-AXS – latał w Aeroklubie w Świdniku.
S-13 rejestracja SP-AXT – był czasowo w Muzeum Lotnictwa i Astronautyki.
S-13 rejestracja SP-KXF – latał w Aeroklubie Wrocławskim.
CSS-13 P rejestracja SP-KPE – wersja 3-miejscowa z pełna kabiną. Zbudowany w jednym egzemplarzu. Oparty na konstrukcji S-13. Samolot ten eksploatowano w okresie 1954r.-1971r.
Opracował Karol Placha Hetman