Zambrów 2023-03-25
Były poligon Czerwony Bór koło Zambrowa.
Współrzędne geograficzne: 53.045N 22.113E.
Nazwa Czerwony Bór była używana już w XV wieku. Określano nią Wzgórza Morenowe, które dzieliły południowe Ziemie Łomżyńskie, na część wschodnia i część zachodnią. Miejscowi nazywali ten garb również Wielkimi Górami lub Długimi Górami. Obszar wzgórz miał około 15 000 hektarów. Pierwszy zapis Czerwony Bór pochodzi z 1417 roku. Obszar ten był wyjątkowo niekorzystny dla osadnictwa. Były tu gleby piaszczyste i brak było cieków wodnych. Dlatego obszar porastały ubogie lasy iglaste i skąpe runo leśne. Zakładano tu pasieki pszczele, uzyskując miód i wosk. Obszar był własnością Książąt Mazowieckich, a następnie Królów Polski. Po pierwszym rozbiorze Polski, obszar był własnością moskiewskich rządów zaborczych. W okresie 1885 – 1894, władze carskie, w Zambrowie zbudowały koszary, a Czerwony Bór stała się miejscem ćwiczeń stacjonujących tutaj pułków; kawalerii i piechoty. Niespodziewanie, wbrew moskiewskiej polityce, w 1893 roku, zbudowano szerokotorową linię kolejową Łapy – Ostrołęka.
W 1921 roku, wieś Czerwony Bór miała leśniczówkę, jedno gospodarstwo rolne, 8 domów i około 60 mieszkańców. Na stacji był budynek dworcowy z kasą biletową, poczekalnią i mieszkaniem dla pracownika kolejowego. W pobliżu stacji zbudowano tartak, który przygotowywał drewno do wysyłki koleją. W 2012 roku, wieś miała 57 domów i liczyła 170 mieszkańców.
Linia kolejowa Nr 36 Ostrołęka – Łapy.
Linia kolejowa Nr 36 Ostrołęka – Łapy jest jednotorowa, o długości 87,744 km, o prędkości maksymalnej 120 km/h. Linie wytyczono niekorzystnie dla rozwoju gospodarczego rejonu, z pominięciem Zambrowa i Łomży. Na trasie zbudowano stacje kolejowe i przystanki: Płonka – Roszki Leśne – Sokoły – Jamiołki – Wnory – Kulesze – Czarnowo – Kołaki – Łubnica – Czerwony Bór – Śniadowo – Żyźniewo – Kurpie. Linię zbudowano w niespełna jeden rok i w dniu 27 listopad 1893 roku, szlak uruchomiono.
Dopiero w 1915 roku, z powodu wielkiej wojny światowej zbudowano szlak odgałęźny Śniadowo – Łomża. W Łomży była stacja czołowa. Dalej, na północ była kolej wąskotorowa.
Po wielkiej wojnie światowej Ziemia Białostocka i Łomżyńską powróciła do Polski. W 1922 roku, PKP przekuła tory z szerokich na normalne. W 1948 roku, linia miała Nr 512, a odnoga Śniadowo – Łomża Nr 516. Niespodziewanie, od 1945 roku, do końca 1947 roku, szlak ten był jedynym, który łączył Białystok – Olsztyn, przez Szczytno. Sowieci Wschodnie Mazury zamierzali zostawić w swoich granicach.
W okresie 1983 – 1985, wykonano remont torowiska na odcinku na odcinku Śniadowo – Łapy. Zamontowano szyny typu S49, które połączono w sposób bezstykowy (zespawano). Wymieniono podkłady żelbetonowe na strunobetonowe. Wyremontowano wszystkie przejazdy kolejowo-drogowe. Między szynami umieszczono betonowe płyty. Zamontowano nowe znaki drogowe i kolejowe.
W dniu 3 kwietnia 2000 roku, na odcinku Śniadowo – Łapy (linia Nr 36) zawieszono ruch pociągów pasażerskich, a miesiąc później również ruch pociągów towarowych. W okresie 2000 – 2017, ruch kolejowy był prowadzony na szlaku Ostrołęka – Śniadowo – Łomża. Okresowo ruch towarowy prowadzono także na szlaku Śniadowo – Łapy, ale było to wyjątkowo sporadycznie. Problem był jednak taki, że główna linia Warszawa – Białystok była wyjątkowo obciążona i szlak przez Wyszów – Ostrołęka – Śniadowo, był dobrą alternatywą.
W okresie 2010 – 2015, na szlaku często organizowano specjalne przejazdy dla miłośników kolei. Przejazdy organizowano głównie lokomotywami typu SM42 (SU42) z jednym- lub dwoma-wagonami osobowymi, ewentualnie wagonem motorowym. Był także pociąg EN57, który był ciągnięty przez SM42.
W okresie marzec 2017 roku – lipiec 2018 roku, wykonano remont torowiska na szlaku Ostrołęka – Śniadowo, a następnie torowisko Śniadowo – Łapy. Jednocześnie zlikwidowano stację Czerwony Bór, gdzie pozostał tylko tor szlakowy. W tym czasie, zamieniono semafory kształtowe na semafory świetlne i wprowadzono system SHP. W dniu 30 lipca 2018 roku, szlak przekazano użytkownikowi.
W listopadzie 2018 roku, szlak był wykorzystany przez Wojsko Polskie w ramach ćwiczeń Anakonda-18. W kolejnych miesiącach ruch na szlaku systematycznie wzrastał. Z początkiem 2019 roku, po torach szlaku przejeżdżało ponad 40 pociągów towarowych w ciągu miesiąca. Pociągi towarowe poruszają się szlakiem, mając prędkość biegu do 80 km/h.
Najważniejszą budowlą techniczną na szlaku jest most na rzece Gać we wsi Milewo (42,732 km). Do 1958 roku, most był drewniany na kamiennych filarach. W 1958 roku, most całkowite przebudowano, co było związane z regulacją rzeki. Most jest trzy-przesłony, blachownicowy, wsparty na betonowych przyczółkach i dwóch betonowych filarach. Przęsło środkowe jest najdłuższe.
W 2016 roku, z powodu budowy nowej drogi S8 (E67) przebudowano całkowite układ toru w miejscowości Czachy Kołaki. Tor poprowadzono pod wiaduktem drogi S8. W ten sposób zlikwidowano przejazd drogowo-kolejowy w jednym poziomie. Pozostał przejazd drogowo-kolejowy w drodze lokalnej-technicznej. Tutaj jest samoczynna sygnalizacja świetlna wraz z półrogatkami i tarczami ostrzegawczymi przejazdowymi oraz telewizja przemysłowa.
W 2020 roku, Województwo Podlaskie zgłosiło linie kolejowe Nr 36 i Nr 49 do elektryfikacji w ramach programu „Kolej Plus”.
Linia kolejowa Czerwony Bór – Zambrów Nr 50.
Linia została zbudowana około 1941 roku, podczas okupacji niemieckiej. Linię zbudowali jeńcy wojenni i robotnicy przymusowi. Długość szlaku wynosiła 15 km. W 1944 roku, sowieci rozebrali linie i jako „trofiejne” wywieźli do Moskwy. Po drugiej wojnie światowej linie odbudowano. Otwarcie nastąpiło w 1957 roku. W dniu 1 czerwca 1958 roku, na linii uruchomiono regularne pociągi osobowe. Jednak linia nie była rentowna i już w dniu 26 maja 1962 roku, wstrzymano ruch pasażerski. W Zambrowie była stacja czołowa. Linia nie cieszyła się dużą popularnością, bo w Czerwonym Borze należało się przesiąść w inny pociąg. Nie zrealizowano projektu przedłużenia linii z Zambrowa do stacji Szepietowo lub stacji Czyżew. Ruch towarowy był utrzymywany aż do 1996 roku, chociaż już na mapie z 1988 roku, linia była pomijana, bo wymagała gruntownego remontu. W lipcu 1998 roku, przystąpiono do demontażu linii, rozbierając początkowo bocznice zakładowe w Zambrowie. W 2002 roku, demontażu linii nie dokończono, bo były plany jej rewitalizacji. Ostatecznie do końca 2013 roku, linia została całkowite rozebrana. Obecnie (2023 rok) widoczne są tylko ślady po torowisku. Nie ma śladu po większości przejazdów kolejowo-drogowych. Tylko w miejscowości Bacze Mokre są szyny w jezdni.
Koszary w Zambrowie.
W drugiej połowie XIX wieku, imperium moskiewskie zapoczątkowało budowę szeregu obiektów militarnych na zachodnich rubieżach. Zbudowano między innymi twierdze w Ruszanie, Osowcu, Piątnicy oraz koszary w Komorowie, Łomży, Suwałkach, Białymstoku i Zambrowie. Zbudowanie kompleksu koszar w Zambrowie wynikało z położenia na skrzyżowania szlaków drogowych oraz kompleksu leśnego Czerwony Bór, przeznaczając go na poligon. Budowa zespołu koszar w Zambrowie trwała w okresie 1885 – 1905. W tym czasie Zambrów miał głównie niską i drewnianą zabudowę. Koszary zbudowano z czerwonej cegły. Część budynków przeznaczono na bloki mieszkalne dla rodzin żołnierzy armii cara. Zbudowano dwie cerkwie i cmentarz dla prawosławnych. Żołnierzy było kilka tysięcy, co spowodowało, że Zambrów się rozwinął. Napłynęło do Zambrowa wielu nowych mieszkańców liczących na utrzymanie się z obsługi koszar. Mimo, że „czerwone koszary”, przypominały Polakom o moskiewskiej niewoli. Na szczęście, zmieniali się lokatorzy koszar.
Pierwszymi lokatorami koszar w Zambrowie były dwa pułki piechoty moskiewskiej. Potem dołączyła bateria artylerii i sotnia kozaków. W 1915 roku, koszary zostały zajęte przez wojska pruskie. W 1917 roku, część koszar została przeznaczona dla żołnierzy polskich 1. i 2. Pułku Legionów, a wśród dowódców pułku był późniejszy marszałek Polski Edward Śmigły – Rydz.
Po 1918 roku, koszary zostały zajęte przez Wojsko Polskie. Ale nie wszystkie budynki zostały zagospodarowane. Jeden budynek przeznaczono dla szkoły powszechnej. Drewniane baraki zostały zajęte przez ubogą ludność miasta, za zgodą Wojska Polskiego. W dwudziestoleciu międzywojennym, w koszarach urządzano letnie Obozy Przysposobienia Obronnego dla młodzieży Polskiej. Od 1926 roku, do Zambrowa przebazowano 71. Pułk Piechoty Strzelców Kresowych. Przeprowadzono konieczne remonty i modernizacje. Założono wodociąg i elektrownię. W 1929 roku, w koszarach fundowano Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty, a w 1937 roku, Szkołę Podchorążych Rezerwy Artylerii imieniem Generała Józefa Bema. Od 1935 roku, w Zambrowie stacjonował 18. Dywizjon Artylerii Ciężkiej.
Już z końcem sierpnia 1939 roku, w wyniku mobilizacji wszystkie jednostki wojskowe przebazowano na miejsca ewentualnych starć z zarazą niemiecką. Na początku września 1939 roku, koszary opuściła pozostała kadra i rodziny oficerów. W dniu 10 września 1939 roku, Zambrów zajęła armia niemiecka. W dniu 11 września 1939 roku, 71. Pułk Piechoty nieskutecznie próbował odbić Zambrów. W nocy 13 września 1939 roku, zaraza niemiecka dokonała masakry jeńców (żołnierzy i cywilów), co było jedną z największych zbrodni wojennych w Polsce. Z końcem września 1939 roku, do Zambrowa weszła zaraza moskiewska. Było to wynikiem czwartego rozbioru Polski. Moskale byli w Zambrowie do 22 czerwca 1941 roku. Do Zambrowa ponownie weszli germańcy. W koszarach urządzono obóz jeniecki, do którego wtrącono 12 000 braci moskali, a potem 3 000 jeńców włoskich. Wszystkich wymordowano. Do obozu trafiali przejściowo Żydzi, których koleją wysyłano do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.
Po zakończeniu drugiej wojny światowej, kolejnymi lokatorami były oddziały NKWD oraz wojsk Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, których zadaniem było zaprowadzanie komunizmu, mordując Polskie Zbrojne Podziemne. W okresie 1946 – 1947, w koszarach stacjonowała sowiecka 5. Dywizja Pancerna. W 1949 roku, planowano koszary przeznaczyć na zaplecze budowanego kombinatu bawełnianego i część obiektów przekazano. Jednak sowieci zablokowali Berlin Zachodni, doszło do wojny w Korei i sytuacja polityczna na Świecie się ponownie zaostrzyła. Dlatego w 1951 roku, do Zambrowa powróciło wojsko. W okresie 1951 – 1957, przez koszary przewinęły się jednostki: 81. Pułk Piechoty, 86. Pułk Piechoty, 57. Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej, 58. Batalion Łączności, 33. Pułk Czołgów Średnich, 21. Szkolny Batalion Czołgów, 24. Batalion Czołgów i Artylerii Pancernej, 14. Batalion Rozpoznawczy, 35. Ruchoma Baza Remontu Czołgów, 104. Samodzielny Pułk Piechoty. Wojsko Polskie opuściło Zambrów w 1957 roku, przemieszczając się w zachodnie rejony Polski. W koszarach, część budynków rozebrano, część zaadoptowano na mieszkania lub instytucje publiczne. W dniu 26 stycznia 1989 roku, zachowane budynki koszarowe oraz towarzyszące im budowle magazynowane i gospodarcze wpisano na listę zabytków.
Poligon Czerwony Bór.
Co istotne, w 1957 roku, Wojsko Polskie pozostawiło sobie Poligon Czerwony Bór, który nadal podlegał Korpusowi Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW). Generalnie KBW to komunistyczna karta w historii Polski. Oddziały KBW razem z sowieckimi oddziałami NKWD, mordowało Polskie Podziemie Niepodległościowe. Lecz w czasie Powstania Poznańskiego, KBW przyczyniło się do utrzymania słabej suwerenności Polski wobec Moskwy. Główne oddziały Wojska Polskiego podlegały pod dowództwo Północnej Grupy Armii Sowieckiej w Polsce, z siedzibą w Legnicy. Natomiast oddziały KBW nie podlegały sowietom. Kiedy w Warszawie obradowała partia komunistyczna PZPR, sowieckie czołgi ruszyły w kierunku Warszawy. Polskie czołgi otrzymały rozkaz pozostania w koszarach. Ale wojska KBW wyjechały z koszar i były gotowe bronić Warszawy. Na szczęście obyło się bez rozlewu krwi, a PZPR złożyła deklarację kroczenia Polski drogą komunistyczną.
Czerwony Bór stał się głównym poligonem KBW. Całkowita długość wzgórz to około 30 km, a szerokość 1 – 7 km. Cały kompleks leśny miał powierzchnię około 15 000 hektarów. Sam poligon miał powierzchnię około 7 500 hektarów. Od północy poligon opierał się na linii kolejowej. Chociaż kompleks leśny za torami też był w jurysdykcji wojska. Południowa granica poligonu opierała się na szosie Ostrów Mazowiecka – Zambrów.
Po 1958 roku, w kompleksie leśnym zbudowano nową bazę dla jednostki wojskowej. Zmodernizowano tak zwaną „Patelnię”, czyli plac ostrego strzelania, bezdrzewny obszar, gdzie zbudowano nową strzelnicę z wieżą obserwacyjną. Na strzelnicy wykonywano ćwiczenia ataku tyralierą kompani piechoty z ostrą amunicją, na dystansie około 2 000 m. Na strzelnicy były różne cele, które były podnoszone przez kierownika ćwiczeń z wieży obserwacyjnej. Wykonywano także ćwiczenia ostrzału ostrą amunicją celów powietrznych. Na poligonie ćwiczyły śmigłowce.
Do Czerwonego Boru przyjeżdżały na ćwiczenia różne jednostki KBW – Nadwiślańskich Jednostek Wojskowych. Żołnierzy nie kwaterowano w bazie wojskowej tylko na pobliskim obozowisku. Żołnierze zajmowali namioty typu wojskowego. Posiłki były z kuchni polowych. Łaźnia była typu polowego. Toaletami były leśne latryny. W 70-latach, sytuacja zakwaterowania na obozowisku znacznie się poprawiła. Zbudowano bardzo ciekawe domki. Jeden domek składał się z trzech wagonów towarowych połączonych bocznymi ścianami. W ten sposób powstały trzy izby. Wchodziło się do środkowej gdzie były stoły, stojaki na broń i plecaki. Na lewo i prawo wchodzono do izb z metalowymi piętrowymi łóżkami i szafkami. W każdej izbie było 16 łóżek, czyli w całym domku było 32 żołnierzy. Na środku izby był piec typu „Koza”, co pozwalało na przeprowadzanie ćwiczeń nawet w zimie. Domki były ocieplone, obite boazerią i przykryte dwuspadowym dachem. Domków było dziesięć. To właśnie w tych domkach przetrzymywano osoby internowane w stanie wojennym. W 90-latach obozowisko domków zostało rozebrane, a plac stopniowo zarasta.
Poligon w takiej formie, jako Ośrodek Szkolenia Poligonowego, został rozwiązany w 1992 roku.
W wojskowej bazie umieszczono 2. Batalion Saperów, do 1989 roku, następnie 2. Batalion Inżynieryjny oraz 2. Batalion Zabezpieczenia, który od 1992 roku, był 2. Pułk Zabezpieczenia (JW 3466). 2. Pułk Zabezpieczenia (JW 3466) został rozformowany w dniu 30 czerwca 2001 roku.
Po likwidacji bazy wojskowej, na części terenu założono Zakład Karny w Czerwonym Borze. Nie zagospodarowany został były park samochodowy z Punktem Kontroli Technicznej, który ma prywatnego właściciela.
Nowymi obiektami na terenie byłego poligonu jest: Ośrodek Caritas „Przystanek w Drodze”, Strzelnica Myśliwska Polskiego Związku Łowieckiego – „Czerwony Bór”, Ośrodek Szkolenia Poligonowego – GROM (o powierzchni 8,5 hektara). Tereny Czerwonego Boru są wykorzystywane łowiecko oraz do celów rekreacyjnych. Las należy do Nadleśnictwa Łomża. Na terenie jest wieża przeciw pożarowa należąca do nadleśnictwa.
Opracował Karol Placha Hetman