2021 rok.
Marek Kaiper
Kordziki, bagnety i noże w wojskach lotniczych PRL.
W lotnictwie wojskowym w czasach PRL-u obok galowych kordzików i bojowych bagnetów używano lotniczych noży ratunkowych i przetrwania, noży saperskich oraz wielu typów noży monterskich. W kompaniach pułków lotniczych używano bagnetów nożowych 56-H-212 do kbk AK z drewnianą kolbą i późniejszych 6H3 do kbk AKM. W latach 50-tych i 60-tych w kompaniach wartowniczych używano składanych na karabinek wz. 44 (Mosin) czterokątnych bagnetów kłujących o długości 38,2 cm składanych zawiasowo na karabin. Dlatego też żołnierze tych kompanii przez długie lata nawet po przezbrojeniu w kbk AK nazywani byli „kabekami”. W tym czasie pozostali żołnierze eskadr lotniczych, kompani łączności, kompani UL, kompani transportowych (samochodowych) czy batalionów zaopatrzenia byli uzbrojeni w pm wz. 43 lub jego wersję z drewnianą kolbą nazywaną pm wz. 43/52, czyli broń bez bagnetów.
Noże występowały także w produkowanych przez firmę Lefana z Legnicy niezbędnikach. Produkowano ich 3 typy 1NT (Niezbędnik Turystyczny), 2NT i 3NT. Niezbędnik 1NT składał sie z 4 części noża, widelca, łyżki i nożowego otwieracza do konserw i kapsli. Otwieracz był jednocześnie pojemnikiem na pozostałe części, które wsuwano do jego rękojeści. Niezbędniki te wydawano kadrze. Kolejnym typem był niezbędnik 2NT składał się z 3 części, w którym nóż połączono z otwieraczem do konserw a łyżkę i widelec wsuwano do rękojeści noża – otwieracza. Niezbędnik 3NT także składał się z 3 części, łyżki, widelca i noża. Łyżka wyposażona była na końcu trzonka w specjalny łącznik w kształcie litery „T” na który nakładano widelec i nóż ustawione pod katem 90 ° do łyżki, a następnie obracając je nasuwano na łyżkę, co blokowało sztućce. Niezbędniki żołnierze służby zasadniczej nosili przy sobie w mundurach typu „deszczyk” wz. 58 w przedniej wewnętrznej kieszeni na opatrunek osobisty lub w bocznej kieszeni bluzy. W mundurach „moro”wz. 68 lub „puma” wz. 89 w bocznych udowych kieszeniach spodni, a w mundurach typu „pantera” wz. 93 najczęściej w udowej kieszeni na nóż szturmowy.
Kordzik wz. 1954.
Używano go do munduru galowego podczas specjalnych okazji. Produkowane były głównie z lotniczą emaliowaną szachownicą na pochwie, Kordziki lotniczy i marynarski wz. 1954 wzorowane były na kordzikach (lotniczy, marynarski i wojsk lądowych) armii ZSRR wz. 1945, a ten na carskim kordziku wz. 1914.
Podobne kordziki wprowadzono także w Czechosłowacji i Rumunii. Niestety polski przedwojenny wzór kordzika (wz. 1924 jako niesłuszny ideowo nie został przyjęty. Kordzik połączony jest z pochwą za pomocą blokady (zatrzasku) otwieranego przyciskiem na rękojeści. Pochwa kordzika drewniana obciągnięta skórą. Długość kordzika 343 mm, długość głowni 230 mm, największa szerokość głowni.-16 mm, długość pochwy 255 mm. Kordzik noszony był na białych rapciach mocowanych do paska od spodni. W III RP nie zrezygnowano z „carskiego wzoru” zmieniając jedynie orła bez korony na głowicy na orła w koronie na tarczy amazonek.
Bagnet nożowy 56-H-212.
Bagnet 56-H-212 nazywany też bagnetem wz. 47 produkowany w Polsce na licencji ZSRR przeznaczony był do karabinków AK z drewnianą kolbą. Wyposażony był w stalową pochwę ze skórzaną żabką umożliwiającą noszenie bagnetu na pasie. Ostrze symetryczne z wklęsłym dwustronnym zbroczem. Jelec z z pierścieniem i zatrzaskiem blokującym bagnet na broni, Stalowa sprężyna zatrzasku umieszczona była w rękojeści.
Ratowniczy nóż lotniczy RNL.
Opracowany w w latach 70-tych XX wieku w łódzkiej WIFAMIE . Przeznaczony był do przecinania linek spadochronu w sytuacjach awaryjnych podczas skoku. Przejście linek nad czaszą i jej deformacja nazywana nieformalnie „kalafiorem”. Oraz do cięcia różnych materiałów po awaryjnym lądowaniu. Nóż noszony był w prawej bocznej (na udzie) kieszeni na nóż w jednoczęściowym lotniczym kombinezonie. Nóż przywiązany był do linki z karabińczykiem a ten przypięty był do metalowego uszka „D” kombinezonu pilota.
Samolotowy nóż-młotek.
Nóż młotek używany był w w niektórych wersjach samolotów MiG-21 miał on umożliwić wydostanie się z kabiny w przypadku zakleszczenia się owiewki po przymusowym lądowaniu. Lądować przymusowo ze zrzuconą owiewką nie można było, bo jej zrzucenie odbezpieczało katapultę. A przymusowe lądowanie z odbezpieczoną katapultą fotela było zbyt niebezpieczne. Nowsze typy samolotów myśliwskich przed awaryjnym lądowaniem zrzucały owiewkę co nie odbezpiecza katapulty fotela. Przekreśliło to przydatność noża młotka w dalszej eksploatacji samolotów.
Nóż – maczeta z zestawu NAZ-7M.
Zestaw przetrwania NAZ (Nosimyj Awaryjnyj Zapas) przeznaczony był do zapewnienia pilotowi warunków przetrwania po wylądowaniu na spadochronie w dużych kompleksach leśnych, gdzie pilot nie mógł liczyć na szybką pomoc i ewakuacje. Szczególnie dotyczyło to terenów pod kontrolą nieprzyjaciela, kiedy pilot musiał się ukrywać. Nóż maczeta był narzędziem uniwersalnym. Pozwalał na narąbanie drewna na ognisko, ścięcie młodych drzewek by zrobić szkielet szałasu, mógł służyć także jako broń. Dodatkowo można było go użyć jako łopatkę umożliwiającą zakopanie spadochronu lub wykopanie ukrycia. Nóż maczeta umieszczony był w brezentowym pokrowcu zapinanym na rzepy. Ostrze ze stali 65H13 o grubości 4 mm miało na grzbiecie wybijany numer.
Składany lotniczy nóż - piła z zestawu NAZ-7M.
Rosyjski nóż przetrwania produkowany dla personelu latającego. Wyposażony w dwa elementy składane ostrze i piłę. Ostrze z blokadą typu back lock uniemożliwiająca przypadkowe złożenie podczas pracy. Piła dwurzędowa (dwa rzędy zębów przesunięte między sobą) umożliwiająca przecinanie blachy duralowej, pleksi, kości i drewna.. Rękojeść z okładkami z orzechowego drewna lub plastiku. Z jej tyłu umieszczono uszko do linki zapobiegającej zgubieniu noża.
Składany nóż saperski Gerlach.
Wzorowany na niemieckim nożu wojskowym Mercator K55K. Nóż wyposażony był w blokadę ostrza. W produkcji były 3 wersje różniące się między sobą miejscem umieszczenia przycisku blokady ostrza typu back lock. Wersja ! miała wystający z rękojeści przycisk blokady umieszczony blisko ostrza, wersja druga wyposażona była w wystający duży przycisk przypominający płetwę umieszczony z tyłu rękojeści . Ostatnia wersja produkcyjna miała przycisk blokady schowany w wycięciu z tyłu rękojeści. Rękojeść przez to była gładka bez wystających przycisków. Z tyłu rękojeści z tekstolitowymi okładkami umieszczono uszko do wiązania linki. Nóż był używany w ośrodkach szkolenia np. WOSR Jelenia Góra do szkolenia saperskiego, znajdował się także w małych zestawach minerskich Z-63M (3 szt. w każdym zestawie) batalionów zaopatrzenia pułków lotniczych. Firma Gerlach sprzedała prawa produkcyjne noży składanych i scyzoryków firmie Polmag z Końskich. Noże oznaczane były różnie np. nóż saperski RGMe, nóż Gerlach 340N lub nóż saperski NK-308.
Nóż szturmowy wz. 55.
W jednostkach lotniczych próbowano w rozmaity sposób wyróżnić żołnierzy pełniących służbę garnizonowa. Kadra występowała w mundurach służbowych z bronią boczną, oficerowie i chorążowie dodatkowo z mapnikiem. Podoficerowie dyżurni w kompaniach w mundurze wyjściowym z maską przeciwgazową. Służby nosiły czapki garnizonowe z paskiem pod brodę. Oznaki władzy podoficerów dyżurnych w kompaniach (żołnierze służby zasadniczej) zmieniały się, był okres noszenia do polowego munduru czapki garnizonowej z paskiem pod brodę i maski przeciwgazowej. Był też okres wydania podoficerom dyżurnym noży wz. 1955 jako atrybutu władzy, tak było w 3 Brandenburskiej Dywizji Lotnictwa Myśliwsko – Szturmowego. Okres ten skończył się dość szybko ponieważ żołnierze niszczyli te noże rzucając nimi do różnych celów a najczęściej do drzwi niszcząc nieprzystosowane do rzucania noże oraz oczywiście drzwi. W końcu wydawano służbom biało-czerwone opaski na rękaw.
Rosyjskie noże monterskie.
Rosyjskie noże monterskie reprezentowane były w lotnictwie wojskowym dwoma typami. Noże te były umieszczane w zestawach narzędzi na sprzęcie technicznym. Typ pierwszy nazywany w ZSRR noż wzrywnika (nóż minera). Charakteryzował się składanym ostrzem bez ściągacza izolacji, składanym rozwiertakiem z tyłu rękojeści oraz otwieraną płytką od strony ostrza, miała ona z boku dwa półkoliste wycięcia do ściągania izolacji, zakończona była końcówką płaskiego wkrętaka. Okładki rękojeści w antypoślizgową kratkę. Długość całkowita 175,5 mm, długość ostrza 70,5 mm, waga 121,8 g. Typ 2 nóż składany z okładkami rękojeści z czarnego plastiku z powierzchniami antypoślizgowymi. Na końcu rękojeści uszko do mocowania linki.
Typ drugi określany w ZSRR nożem monterskim lub nożem elektromontera z rękojeścią z dwóch kawałków plastiku koloru czarnego lub szarego. Okładki rękojeści wyposażone w powierzchnie antypoślizgową w postaci wypukłych kropek. Ostrze noża nie blokowane. Na końcu rękojeści stałe ostrze wkrętaka osłaniane blaszanym uchem służącym także do zawieszania noża. Pierwsze noże tego typu posiadały ostrza z stali nieczernionej. Późniejsze noże posiadały czernione ostrze z twardej stali (napis na rękojeści „СТАЛЬ 9ХФ” (stal 9HF). Ostrza z tej stali stosunkowo łatwo łamały się podczas pracy. Były jednak ostre i nie tępiły się łatwo. Na grzbiecie ostrza trzy półkoliste wycięcia do zdejmowania izolacji z przewodów elektrycznych. Wszystkie te noże występowały w urządzeniach produkcji ZSRR (radiostacje, radiolinie, radiolokatory a także w torbach narzędziowych samochodów GAZ, UAZ, MAZ, ZiS, KrAZ, ZiŁ i KAMAZ.
Polskie noże monterskie.
Firma Gerlach z Drzewicy produkowała wiele typów noży monterskich oznaczanych numerami (300; 331; 332; 333; 334; 397; 506; 508). Sprzedała ona prawa produkcyjne noży składanych i scyzoryków firmie Polmag z Końskich, która je produkuje pod starymi oznaczeniami Gerlacha. W WP najpopularniejszy był nóż składany Gerlach 334 z dwoma elementami (ostrze i rozwiertak) otwieranym z jednej strony rękojeści z okładkami z drewna bukowego. Rękojeść zaopatrzona była w poprzeczne uszko do linki. W użyciu były także noże z bukowymi okładkami z jednym ostrzem, na którym umieszczono półkoliste ostrze do ściągania izolacji. Nóż wyposażony był w metalowe okucie rękojeści od strony ostrza.
Produkowana była też wersja z prostym ostrzem do izolacji bez okucia rękojeści. Kolejnym nożem monterskim był nóż składany typ 508 Gerlach (76650) o długości całkowitej 17 cm z dwoma elementami rozkładanymi ostrze i rozwiertak z drewnianymi okładkami rękojeści. Rozwiertak wyposażony był w ostrze do ściągania izolacji oraz otwieracz butelek kapslowanych. Wersja tego noża nazywana nożem kablowym wyposażona była w plastykowe czarne okładki z wypukłym wzorem antypoślizgowym oraz uszko do wiązania linki.
Zakończenie.
W latach 50- tych i 60 tych w lotnictwie wojskowym używano noży ogrodniczych (sadowniczych) typu sierpak Gerlach 310. Nazwa nawiązywała do półkolistego ostrza w kształcie sierpa. Wchodziły one w skład apteczek przenośnych i obiektowych oraz były używane przy skokach spadochronowych jako nóż so awaryjnego cięcia linek.
Nazewnictwo noży monterskich było różne w zależności od potrzeb używano nazw nóż monterski, nóż kablowy. W lotnictwie WP używane były głównie noże monterskie produkcji rosyjskiej i polskiej. Polskie noże występowały w zestawach narzędziowych sprzętu polskiej produkcji a także w torbach narzędziowych nr 257 (nóż monterski 1 szt. scyzoryk nierdzewny 1 sz.) oraz nr 259 (nóż kablowy 1 szt. ). Oba zestawy w torbach brezentowych.
W niewielkiej ilości występowały noże monterskie produkcji czechosłowackiej, które sprowadzane były ze sprzętem technicznym produkcji CSR (przenośne światła lądowiska dla śmigłowców Świetluszka i Swietłuszka 2).
Bibliografia.
Gwóźdź Zbigniew, Noże Wojska Polskiego, Warszawa 2006.
Królikiewicz Tadeusz, Bagnety, Warszawa 1997.
Królikiewicz Tadeusz, Encyklopedia noży wojskowych, Warszawa 2001.
Królikiewicz Tadeusz, Kordziki, krótka broń mundurowa, Warszawa 2005.
Ustinow A. I., Portnow M. E., Nacwaladze Ju. A., Chołodnoje orużie, Moskwa 1994.
Opracował Marek Kaiper