Kraków 2015-02-03
Polski Przemysł Lotniczy.
Część 9
Państwowe Zakłady Lotnicze PZL w Warszawie.
Trochę historii Państwowych Zakładów Lotniczych.
1934 rok.
Jest druga połowa 1934 roku, Wytwórnia Płatowców PZL została przeniesiona z Mokotowa na Okęcie-Paluch. Do agresji Niemców i Rosjan na Rzeczypospolitą Polską niemal wszystkie budynki na Mokotowie, w rejonie ulicy Puławskiej zostały rozebrane. Teren przeznaczono na nowe budynki mieszkalne, sklepy i biura.
Wraz z przenosinami, zmieniono nazwę firmy na PZL Wytwórnia Płatowców, do której z chwilą rozpoczęcia budowy nowego zakładu w Mielcu, dodano Nr 1. W skrócie PZL Okęcie-Paluch WP-1. Fabryka została wybudowana na południowym skraju Lotniska Okęcie. Zajmowała obszar około 18 000 m2. W tym momencie była to najnowocześniejsza fabryka lotnicza w Rzeczypospolitej Polskiej. Głównie z uwagi na stosowanie nowych technologii budowy samolotów metalowych. Z czasem stała się największą, wyprzedzając Lubelską Wytwórnię Samolotów, Podlaską Wytwórnię Samolotów i Doświadczalne Warsztaty Lotnicze. W 1938 roku, fabryka zatrudniała 3 610 pracowników, więcej niż pozostałe trzy zakłady razem wzięte. Na terenie mieściły się; hale produkcji seryjnej, hangar przeglądowy (startowy), studium (biuro konstrukcyjne i warsztat prototypów), wydział remontowy płatowców (kraksownia), dyrekcja, administracja, kotłownia, stolarnia, budynek socjalny (ze stołówką i ambulatorium lekarsko-pielęgniarskim), szkoła zawodowa, garaże i wartownia.
Kiedy zakład PZL rozpoczynał działalność w 1928 roku, zatrudniał 800 pracowników. Ta ilość systematycznie wzrastała. W 1932 roku, było już 1 000 osób, a w 1938 roku, 3 610 pracowników. Razem z firmami podwykonawczymi było to około 7 500 osób. Tylko niewielka część pracowników mieszkała na Paluchu i pobliskim Mokotowie. Większość musiała dojeżdżać z samej Warszawy lub okolicznych miejscowości. Powszechnym środkiem transportu był rower. Dyrektorem naczelnym był inż. Kazimierz Kazimierczak (11.03.1935 rok – 6.09.1939 rok). Do nowej fabryki na Okęcie przeniesiono trwającą produkcję samolotów PLZ P.11c.
Skrzydło wolnonośne.
Inżynier Zygmunt Puławski nie był jedynym utalentowanym Polskim Konstruktorem. Kolejnymi był dr inż. Franciszek Misztal i inż. Jerzy Dąbrowski. Ich osiągnięciem był opracowanie i zastosowanie kesonu skrzydłowego. Keson jest to część konstrukcyjna skrzydła samolotu, której zadaniem jest przeniesienie obciążeń skręcających i zginających, powstałych w wyniku oddziaływania sił aerodynamicznych. Zwykle umiejscowiona jest w przedniej części płata. Często ma postać zamkniętego przekroju cienkościennego. Ta struktura ma zasadnicze znaczenie dla skrzydeł wykonanych bez podparć. W patencie dr inż. Franciszka Misztala keson w postaci skrzynki wykonano z blachy falistej. Stanowił on trzon skrzydła, obudowany żebrami i zewnętrznym poszyciem. To rozwiązanie znalazło zastosowanie niemal we wszystkich kolejnych konstrukcjach samolotów PZL (Za wyjątkiem myśliwców PZL P.1-P.24). Taki sam keson zastosował Rosjanin Andriej Tupolew w bombowcu Tu-2, w 1941 roku.
Zastosowanie kesonu rozpoczęło się od samolotu sportowego PZL-19, którego wiodącym konstruktorem był inż. Jerzy Dąbrowski. Z punktu widzenia aerodynamiki, PZL-19 był pierwszą tak nowoczesną konstrukcją. Jest to wolnonośny dolnopłat. Samolot wziął udział w zawodach Challenge 1932 roku, a jego następca PZL-26 w kolejnych zawodach Challenge 1934 roku. Co prawda, konstrukcje nie odniosły spektakularnego sukcesu, ale udowodniły, że Rzeczypospolita Polska jest w stanie budować bardzo nowoczesne konstrukcje.
Rodzina samolotów Karaś.
W pierwszych pięciu programach zleconych do opracowania przez PZL samolotu bombowo-rozpoznawczego nie było. Lecz nowe trendy taktyki lotnictwa wojskowego wskazywały na potrzebę posiadania tego typu samolotów. Do zadań konstrukcji należało prowadzenie rozpoznania za linią frontu i taktyczne bombardowanie wroga. Dlatego wojsko zwróciło się do PZL o jego opracowanie. Projektem kierował inż. Stanisław Prauss. Samolot oznaczono PZL P.23 Karaś. Prototyp został oblatany w lecie 1934 roku. Konstrukcja okazała się udana i w okresie 1936-1938 rok, zbudowano 40 maszyn w wersji PZL P-23 A i 210 maszyn w wersji PZL P-23 B. Był to drugi, po PZL P.11 Polski samolot bojowy zbudowany w znacznej ilości. Samoloty stały się podstawowym maszynami eskadr rozpoznawczo-bombowych naszego lotnictwa. Samolotem zainteresowały się inne kraje. Dla nich opracowano odmianę PZL P-43 wyposażoną w inny silnik. Bułgaria zakupiła 54 samoloty PZL P-43.
Na bazie PZL P-23 Karaś opracowano samolot PZL P-42 z podwójnym usterzeniem pionowym. Częściowo było to studium dla samolotu PZL P-46 Sum, który miał być następcą samolotu Karaś. Jego konstruktorem był także inż. Stanisław Prauss. Samolot PZL P-46 Sum był gotowy z końcem 1938 roku. Wojsko Polskie zamówiło 300 sztuk. Podjęto produkcję seryjną, lecz do 1.09.1939 roku, nie był gotowy żaden egzemplarz. Wejście do służby planowano wiosną 1940 roku. Samoloty PZL P-46 zamówiła Bułgaria.
Już z początkiem 1939 roku, rozpoczęto prace nad kolejnym samolotem tej rodziny, który otrzymał nazwę PZL Łosoś. Jego wejście do służby planowano na 1942 roku.
Samoloty pasażerskie PZL.
Zanim przejdę do samolotów bombowych zakładów PZL warto skomentować wysiłki wytwórni nad opracowaniem samolotu pasażerskiego. Pierwszym samolotem pasażerskim zakładu PZL był, ujęty w zadaniu strategicznym, PZL-4, napędzany trzema silnikami, projektowany pod kierunkiem Zygmunta Brunera i Stanisława Praussa. Zabierał na pokład 12 pasażerów. Jego pierwszy lot nastąpił w 1932 roku. Jednak samolot okazał się zbyt ciężki i miał słabe osiągi. Nie podjęto decyzji o produkcji seryjnej. Kolejny projekt PZL-13, inż. Zygmunta Prauss nie wywołał zainteresowania Ministerstwa Komunikacji.
W 1932 roku, pojawił się 5-miejscowy PZL-16, również inż. Zygmunta Prauss. Lecz podczas testów samolot rozbił się i nie mógł konkurować z PWS-24 i Lublin R-XVI.
W 1934 roku, inż. Zbysław Ciołkosz opracował 3-silnikowy, 7-miejscowy, lekki samolot pocztowo-pasażerski. Samolot oznaczono PZL-27. Również ta konstrukcja miała słabe osiągi i ustępowała konkurentowi RWD-11.
Kolejna konstrukcja to PZL-30, opracowana przez inż. Zbysława Ciołkosza. W trakcie budowy prototypu, Ministerstwo Komunikacji przestało być nim zainteresowane i samolot ukończono jako bombowiec PZL-30 Żubr, o czym będzie mowa w kolejnych częściach opracowania.
W 1935 roku, Ministerstwo Komunikacji zamówiło w zakładach PZL 14-miejscowy samolot pasażerski, który osiągami miał przewyższać używane w PLL LOT Douglas DC-2. Powstał projekt pod oznaczeniem PZL-44 Wicher. Zespołem kierował Wsiewołod Jakimiuk. Prototyp został oblatany w dniu 13.03.1938 roku. W okresie 1938-1939 roku, samolot przechodził testy w PLL LOT. Była to udana i ciekawa konstrukcja. W konstrukcji oprócz nitowania, zastosowano zgrzewanie blach duraluminiowych. Jednak produkcji seryjnej nie podjęto, bo w 1939 roku, PLL LOT dysponował już tańszą w zakupie konstrukcją Lockheed L-14 H.
Można byłoby wyciągnąć wniosek, że zakład PZL poległ na polu maszyn pasażerskich. Problem jednak w tym, że do dobrych konstrukcji dochodzi się poprzez udoskonalanie konstrukcji będącej w użyciu i zdobywaniem na niej doświadczeń. PZL takiej konstrukcji nie posiadał, bo wszystkie projekty były robione od podstaw. Poza tym, konstruktorzy i zamawiający stawiali niezwykle wysokie wymagania.
Samoloty bombowe PZL.
Jednym z pierwszych programów realizowanych przez PZL był samolot bombowy. Otrzymał on oznaczenie PZL-3. Dolnopłat. Napędzać go miały cztery silniki, połączone w dwa tandemy (dwa silniki ciągnące i dwa silniki pchające). Był projektowany pod kierunkiem Władysława Zalewskiego. Programu nie zrealizowano, nie budując nawet prototypu.
Zakład PZL zaproponował przeróbkę nieudanego samolotu pasażerskiego PZL-4 na samolot bombowy. Lecz wojsko nie było nim zainteresowane.
Wspomniany powyżej bombowiec PZL-30 Żubr, pierwszy lot wykonał w marcu 1936 roku. Samolotem zainteresowało się Wojsko Polskie. Samolot miał kilka wad, a ponieważ jego konstrukcja była mieszana, dlatego dalsze prace zlecono Lubelskiej Wytwórni Samolotów w Lublinie. Tam samolot otrzymał oznaczenie LWS-4 Żubr.
Mimo licznych niepowodzeń, konstruktorzy PZL nie ustawili w zaprojektowaniu bardzo dobrego samolotu bombowego. Inż. Jerzy Dąbrowski zaprojektował dwusilnikowy, metalowy, wolnonośny samolot PZL P-37 Łoś, który stał się najlepszym samolotem bombowym świata. Projektowanie rozpoczęto w 1934 roku. Przyjęty układ aerodynamiczny pozwolił samolotowi osiągać parametry lotu takie same jak samolotom myśliwskim. Skrzydło było wzorowane na samolocie PZL-26, z wewnętrzną konstrukcją kesonową. Kadłub zbudowano jako konstrukcję pół-skorupową, najkorzystniejszą pod względem wytrzymałości, ciężaru i aerodynamiki. W procesie projektowania skorzystano ze sposobu obliczeń wytrzymałości konstrukcji, którą inż. E. Konieczny przywiózł z USA oraz prac wykonanych przez inż. I. Waltera na Politechnice Warszawskiej. Do nowatorskich rozwiązań bombowca PZL P-37 Łoś należy także dwukołowe podwozie, które zapewnia dobre kołowanie samolotu na nierównym polu wzlotów i w terenach przygodnych. Do tej pory stosowano podwozia jedno-kołowe. Samolot mimo niewielkich rozmiarów, miał udźwig taki sam jak ciężkie bombowce tego okresu. Prototyp PZL P-37 był gotowy w 1936r. Produkcję rozpoczęto w 1938r. Zbudowano 10 maszyn PZL P-37 A, 20 maszyn PZL P-37 A bis i do agresji zarazy germańskiej 94 maszyny PZL P-37 B. Produkcję PZL P-37 uruchamiano także w nowym zakładzie PZL Mielec WP-2. Wojsko Polskie zdołało odebrać 100 maszyn. W 1938r., powstały wersje eksportowe PZL P-37 C/D. Samoloty zamówiły; Bułgaria, Jugosławia, Rumunia, Turcja. Licencję zamówiły Belgia i Turcja.
W 1939 roku, w budowie znajdował się prototyp następcy Łosia, samolot PZL P-49 Miś. Miał dłuższy kadłub, silniki o większej mocy i zabierał większy ładunek.
Samoloty myśliwskie PZL. 1937-1939 rok.
W połowie 30-lat ukształtowała się nowa tendencja w projektowaniu samolotów myśliwskich. Powstawały wolnonośne dolnopłaty z chowanym podwoziem. Wszystko w celu osiągania dużych prędkości lotu i poprawy pola obserwacji dla pilota. Pojawiła się także tendencja do stosowania silników rzędowych. Chodziło o zmniejszenie przekroju poprzecznego kadłuba, a przez to poprawę kształtów aerodynamicznych. W zakładzie PZL początkowo skupiono się na samolocie pościgowo-eskortującym. Miał to być myśliwiec uniwersalny, dwu-silnikowy, który w pierwszym rzędzie miał osłaniać klucze bombowców PZL P-37 Łoś. Nowa konstrukcja otrzymała oznaczenie PZL P-38 Wilk. Równocześnie planowano budowę wersji myśliwsko-szturmowej, której już nadano oznaczenie PZL P-39. W zamyśle, samoloty te miały zastąpić konstrukcje PZL P.11 i PZL P-23 Karaś. Prace nad PZL P-38 Wilk rozpoczęto w 1934r., pod kierunkiem dr inż. Franciszka Misztala. Jako napęd przewidziano pierwszy Polski rzędowy silnik PZL Foka. Jednak prace nad silnikiem się przeciągały. Jednocześnie zorientowano się, że nowy samolot nie zastąpi całkowicie PZL P.11 i PZL P-23 Karaś. W tej sytuacji, jesienią 1936r., zapadła decyzja o zaprojektowaniu jednosilnikowego następcy Karasia, którym stał się PZL P-46 Sum. Również powrócono do koncepcji jednosilnikowego samolotu myśliwskiego.
Pierwszy prototyp PZL-38 Wilk wyposażono w Yankeskie silniki Ranger. Silniki PZL Foka na samolocie zamontowano dopiero zimą 1938r./1939r. Samolot nie osiągnął jednak przewidywanej prędkości i nie zakwalifikowano go do zaplanowanej już seryjnej produkcji.
Gdy w 1938 roku, samolot PZL P-38 Wilk nie uzyskał zakładanych osiągów, a zwłaszcza prędkości max, postanowiono poddać go gruntownej przebudowie i opracować PZL P-48 Lampart, wyposażonej w silniki Gnôme-Rhône. Rozpoczętą budowę prototypu przerwał wybuch wojny.
Z projektów jednosilnikowych samolotów myśliwskich zwracał uwagę lekki myśliwiec PZL P-45 Sokół. Jego konstruktorem był inż. Kazimierz Korsak. Jednak zdecydowano się na rozwój projektu PZL P-50 Jastrząb inż. Wsiewołoda Jakimiuka. Problem jednak w tym, że inż. Wsiewoład Jakimiuk był konstruktorem samolotu pasażerskiego PZL-44 Wicher. Dlatego polecono mu najpierw dokończyć samolot pasażerski. To spowodowało opóźnienie programu PZL P-50 Jastrząb o rok. Z końcem 1938r., zdecydowano się nie tylko na budowę prototypu PZL P-50 Jastrząb, ale także na uruchomienie produkcji seryjnej. W lutym 1939r., prototyp rozpoczął testy w locie. Mimo licznych przeróbek, samolot nie przekroczył prędkości max 430 km/h, co było niezadowalające. Wstrzymano przygotowania do produkcji seryjnej, oczekując na poprawę osiągów.
W tej sytuacji, powrócono do projektu PZL P-45 Sokół. Jednak samolot nie miał zastąpić Jastrzębia i nie miał być od niego szybszy. Wyznaczono mu nowe zadanie; „obrona celów naziemnych przed atakami bombowców wroga”. W tym zadaniu liczyła się prędkość wznoszenia i zwrotność, a nie prędkość max i zasięg. Prace ruszyły wiosną 1939 roku, a prototyp miał być w testach jesienią 1939 roku.
Latem 1939 roku, na deskach kreślarskich zakładów PZL było jeszcze kilka innych konstrukcji. Wśród nich; PZL P-54 Ryś – rozwinięcie PZL P-48 Lampart,
PZL P-56 Kania – PZL P-50 Jastrząb z silnikiem rzędowym,
PZL P-63 – dalsze rozwinięcie PZL P-50 Jastrząb,
PZL-62 – ewolucja samolotu PZL-26.
Konstrukcje PZL bez myśliwców klasy PZL P.11.
PZL Spad S-61 – 1928r., myśliwiec, licencja.
PZL Wibault 7 / Wibault 70 – kwiecień 1929r., samolot myśliwski, licencja.
PZL Ł-2 – grudzień 1929 roku, łącznikowy.
PZL-3 – projekt, bombowiec, napędzany czterema silnikami, projektowany pod kierunkiem Władysława Zalewskiego. Programu nie zrealizowano.
PZL-5 – maj 1930 roku, szkolno-sportowy.
PZL-8 – 1930 roku, projekt wodnosamolotu szkolnego i łącznikowo-patrolowego. projekt wodnosamolotu szkolnego, 1-silnikowy dwupłat.
PZL-9 – 1930r., projekt wodnosamolotu obserwacyjno-łącznikowego.
PZL-10 – 1931r., projekt samolotu bombowego.
PZL-12 / PZL-H – 1931r., amfibia sportowa, szkolna, obserwacyjna i patrolowa. Zbudowano prototyp.
PZL-13 – 1931r., projekt samolotu pasażerskiego 6-miejscowego.
PZL-14 – 1931r., projekt samolotu sportowo-turystycznego.
PZL-15 – 1931r., projekt wodnosamolotu obserwacyjno-patrolowe.
PZL-17 – 1931r., projekt samolotu pasażerskiego.
PZL-18 – 1931r., projekt wodnosamolotu bombowego i torpedowego.
PZL-4 (T-600) – pierwszy lot 8.01.1932r., samolot pasażerski, rozwinięty z T-200. 3-silnikowy górnopłat.
PZL-16 – pierwszy lot początek 1932r., samolot pasażerski, jednosilnikowy, górnopłat.
PZL-19 – pierwszy lot maj 1932r., samolot turystyczny, zawodniczy, sportowy, 1-silnikowy dolnopłat. Druga wersja PZL-19/2 oblatana w styczniu 1933r., a wersja PZL-19/3 w sierpniu 1933r.
PZL-20 – 1932r., projekt samolotu szkolno-myśliwskiego.
PZL-22 – 1933r., doświadczalny bezogonowiec, zbudowanego prototypu nie oblatano.
PZL P-23 Karaś – 1934r., samolot rozpoznawczo-bombowy. lekki bombowiec, 1-silnikowy dolnopłat.
PZL-26 – 1934r., samolot turystyczny, zawodniczy. sportowy, 1-silnikowy dolnopłat.
PZL-27 – pierwszy lot wrzesień 1934r., samolot pasażerski, pocztowy. Pasażerski, prototyp, 3-silnikowy górnopłat.
PZL P-28 – projekt samolotu myśliwskiego.
PZL Żbik – 1935r., projekt samolotu rozpoznawczego osiągający wysoki pułap. Następnie projekt morskiego dalekiego rozpoznania.
PZL-33 – 1935r., projekt samolotu myśliwskiego i szkolno-myśliwskiego.
PZL-30 Żubr / LWS-4 / LWS-6 – 1936r., projekt samolotu pasażerskiego, a następnie samolot bombowy.
PZL-37 Łoś – 1936r., doskonały samolot bombowy.
PZL-39 / LWS-1 / LWS-4 – 1936r., projekt samolotu myśliwskiego.
PZL-42 – 1936r., samolot rozpoznawczo-bombowy. Zbudowano prototyp.
PZL inż. Kazimierz Korsak – 1936r., projekt, dwu-belkowy samolot myśliwski.
PZL-43 Czajka – 1937r., to samolot Karaś dla Bułgarii.
PZL-38 Wilk – 1938r., samolot myśliwski i szturmowy, najpierw oblatano odmianę z silnikami Ranger (kwiecień 1938r.), a potem z Polskimi silnikami Foka (luty 1939r.).
PZL-40 / LWS-3 Mewa – 1938r., samolot obserwacyjny, rozpoznawczy.
PZL-44 Wicher – pierwszy lot 13.03.1938r., pasażerski, testowano prototyp, 2-silnikowy dolnopłat.
PZL-46 Sum – 1938r., samolot rozpoznawczo-bombowy. lekki bombowiec, 1-silnikowy dolnopłat.
PZL Wyżeł – 1938r., treningowy.
PZL-45 Sokół – 1939r., projekt samolotu myśliwskiego.
PZL-48 Lampart – 1939r., projekt samolotu myśliwskiego i bombowego, 2-silnikowy.
PZL-49 Miś – 1939r., projekt samolotu bombowego, 2 silnikowy.
PZL-50 Jastrząb – 1939r., prototyp myśliwca.
PZL-53 Jastrząb II – 1939r., projekt myśliwca.
PZL-54 Ryś – 1939r., projekt samolotu myśliwskiego i bombowego.
PZL-55 / PZL-62 – 1939r., projekt samolotu myśliwskiego.
PZL-56 Kania – 1939r., projekt samolotu myśliwskiego.
PZL-63 – 1939r., projekt samolotu myśliwskiego.
PZL Łosoś – 1939r., projekt samolotu bombowego nurkującego.
Opracował Karol Placha Hetman