Orneta 2009-03-27
Lotnisko Orneta.
Miasto Orneta położone jest w północnej części Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Powiecie Lidzbarskim nad rzeką Drwęca Warmińska i jeziorem Mieczowym. Miasto leży na skrzyżowaniu ważnych dróg wojewódzkich Nr; 507 Dobre Miasto -Braniewo, 509 Orneta - Elbląg, 513 Pasłęk - Lidzbark Warmiński, 528 Orneta - Morąg. Miasto ma dworzec kolejowy, który jest na linii Olsztyn-Braniewo.
Historia Miasta Orneta.
Nazwa miasta wywodzi się od staropruskiej nazwy pola – Wormedythin. Z jednej strony została ona spolszczona na nazwę Orneta, a z drugiej zniemczona. Dlatego już z końcem XIV wieku kronikarze piszą; Wormditt, Polnisch Orneta. Nie jest prawdą, że staropruska nazwa zanikła. Wszystkie trzy formy funkcjonowały równolegle, choć Polska i niemiecka pojawiały się w piśmie, a pruska nie. W herbie miasta widnieje smok, który pochodzi z legendy miasta.
Warmia to obszar należący, co najmniej od X wieku do plemienia Prusów. Ludu nielicznego, spokojnego, lecz twardo broniącego swojej tożsamości. Głównym ich zajęciem było myślistwo, rybołówstwo, hodowla, a rzadziej uprawa roli. Plemię to, podobnie jak Jadźwingowie, nie zdążyło jednak stworzyć własnej państwowości. Obecnie Prusów często kojarzymy z niemcami, co jest błędem. Sprowadzenie zakonu krzyżackiego w 1226 roku, który miał wprowadzać wiarę katolicką, spowodowało utracenie suwerenności Prusów. Krzyżacy, po sfałszowaniu dokumentów, rozpoczęli zwykłe podboje celem utworzenia nowego państwa, które nie miało narodu. Wiara katolicka dla krzyżaków była tylko przykrywką.
Miasto Orneta ma niezwykle bogatą i długa historię. Powstało na staropruskim polu osadniczym na progu XIV wieku. Pierwsza lokacja miasta nastąpiła w dniu 12 sierpnia 1308 roku, a w dniu 14 sierpnia 1359 roku ukazał się dokument wydany przez biskupa Jana Stryprocka, utrwalający przywileje miasta Orneta. Jednym słowem Orneta należała do majątków kościelnych. W okresie 1340 - 1349, Orneta była siedzibą biskupów Warmińskich, zanim przeniesiono ją do Lidzbarku Warmińskiego.
Lokacja miasta Orneta nastąpiła na prawie zachodnio-europejskim, zbliżonym do Prawa Chełmińskiego. W rynku zbudowano w XIV wieku, murowany kościół i ratusz. Zamek biskupi, pochodzący z tego samego okresu, znajdował się w północno-zachodniej części miasta i był ujęty w system fortyfikacji miejskiej. Na zamku rezydował burgrabia, aż do XVIII wieku. Władzę w mieście i podległych włościach sprawowali także burmistrzowie, którzy wchodzili w skład sześcioosobowej rady miejskiej. Obszar miejski Ornety obejmował łącznie 121 włók ziemi. 1 włóka pol. = 30 morg. = 16,796 ha.
W połowie XV wieku, Orneta liczyła około półtora tysiąca mieszkańców. Liczba ta dość szybko wzrastała. W 1440 roku, w Kwidzynie został powołany Związek Pruski, który zrzeszał kilkanaście miast Pruskich. Jego celem było sprzeciwienie się chamstwu i fiskalizmowi krzyżaków oraz rozwój tego obszaru zgodnie z wolą ich rdzennych mieszkańców. Związek Pruski wzorowany był na zdobyczach demokracji w krajach sąsiednich, a zwłaszcza w Rzeczypospolitej Polskiej. W 1445 roku, wybuchło powstanie przeciwko krzyżakom. W kilka tygodni później Związek Pruski zwrócił się o pomoc do Kazimierza Jagiellończyka i z propozycją stowarzyszenia z Królestwem Polskim. Polska wyraziła zgodę i tak rozpoczęła się wojna trzynastoletnia.
Miasto Orneta zaangażowało się w wojnę trzynastoletnią. Właśnie w Ornecie odbył się 21 stycznia 1454 roku zjazd, na którym miasta warmińskie opowiedziały się po stronie Związku Pruskiego. Gniew mieszczan orneckich obrócił się przede wszystkim przeciwko biskupowi. Mieszczanie splądrowali zamek i młyn biskupi. W kwietniu 1455 roku, miasto opanowali zaciężni związkowców pod dowództwem Jana Koldy. W lipcu 1459 roku, przez trzy dni miasto oblegał bezskutecznie dowódca krzyżacki Henryk Plauen. Miasta nie zdobył, ale spustoszył okolicę. Natomiast w nocy z 19 na 20 września 1460 roku Orneta, której mieszkańcy uwierzyli w ogłoszoną przez biskupa Legendorfa neutralność Warmii, została napadnięta i splądrowana przez oddział czeskich zaciężnych wojsk.
Wojna trzynastoletnia zakończyła się w 1466 roku, podpisaniem pokoju w Toruniu. Warmia z Lidzbarkiem Warmińskim, Olsztynem i oczywiście Ornetą została włączona do Korony Polskiej na zasadzie autonomicznej, należąc do Prus Królewskich. Napłynęła tu ludność Polska i to w dużej ilości. Biskupi warmińscy, szczególnie zaś Stanisław Hozjusz i Marcin Kromer, uznali za konieczne zapewnienie praktyk religijnych w Języku Polskim. Marcin Kromer zbudował liczne Kaplice Polskie. Jemu też zawdzięcza się powstanie Kaplicy Polskiej w Ornecie. Biskup na ten cel przeznaczył kaplicę Św. Ducha, położoną za murami miejskimi. „Z biegiem czasu na starych fundamentach wystawiona była nowa kaplica i aby niekiedy było w niej kazanie Polskie” Proboszcz (farosz) "miał jednego z dwóch wikariuszy tak władającego Językiem Polskim, by mógł po Polsku głosić kazania". W swoim testamencie Marcin Kromer ufundował legat biskupi w wysokości 87 grzywien i 10 groszy, jako honorarium dla Polskiego kaznodziei, który za każde kazanie w Języku Polskim pobierał trzy grosze.
Od połowy XVII wieku, coraz częściej pojawiają się w zapiskach nazwiska księży Polaków. I tak w latach 1651-1676 proboszczem był Michał Aksamitowski, w 1676-1679 Krzysztof Zaremba, Jan Woźniakowski w 1764-1778, Teodor Lutomski w 1778-1784, Tomasz Orlikowski w 1785-1814, Franciszek Zygmundski w latach 1814-1842.
Trzeba przyznać, że od 1466 roku, nastąpiła korzystna asymilacja Warmii z Koroną i obie strony wiele zyskały. Ten korzystny układ istniał do 1. Rozbioru Polski, czyli ponad 300 lat.
Piękną kartę historii zapisali mieszkańcy Ornety w czasie wojny przeciw Albrechtowi Hohenzollernowi. W planach Albrechta Hohenzollerna, opanowania całej Warmii, Orneta stanowiła ważną pozycję. Po zdobyciu Dobrego Miasta i nieudanym oblężeniu Lidzbarka Warmińskiego, uderzył Albrecht Hohenzollern w dniu 16 listopada 1520 roku, na Ornetę obsadzoną przez Wojsko Polskie, pod dowództwem Stanisława Radwankowskiego i ówczesnego burgrabiego Mikołaja Schoenecka. Miasto było dobrze przygotowane do obrony, dlatego też Albrecht Hohenzollern przed przystąpieniem do szturmu zwrócił się do mieszczan w Ornecie z żądaniem, by poddali się dobrowolnie. On odpowiedzieli mu, że chcą pozostać wierni Królowi Polskiemu i będą walczyć do ostatka. Mimo iż pierwszy szturm wojsk krzyżackich załamał się, Albrecht Hohenzollern przygotowywał i przeprowadzał następne. I wówczas dowódca obrony, Stanisław Radwankowski, nie stanął na wysokości zadania. Wraz z burmistrzem Janem Garsawem weszli w porozumienie z Albrechtem Hohenzollernem i w dniu 24 listopada 1520 roku, po ośmiodniowym oblężeniu wydali Ornetę w ręce krzyżaków. Sześćdziesięcioosobowy oddział Polski, który podążał miastu z odsieczą, dostał się do niewoli. Ta nieuzasadniona kapitulacja wywołała powszechne oburzenie. Na sejmie w Piotrkowie (październik - listopad 1522 roku) Stanisław Radwankowski stanął pod zarzutem, że "miasto i zamek Orneta bez przyczyny poddał wielkiemu mistrzowi, chociaż ani brak żywności, ani przemoc nie zmuszały go do tego. Przeciwnie, miasto było dobrze zaopatrzone, posiadało odpowiednią ilość ludzi, kawalerii, piechoty i artylerii". Na skutek tego oskarżenia Stanisław Radwankowski został skazany na infamię. Imfania w Rzeczypospolitej Obojga Narodów oznaczała utratę czci, zakaz sprawowania funkcji urzędnika zaufania publicznego oraz częściowe wyjęcie spod prawa.
Kilkakrotnie w Ornecie przebywał Mikołaj Kopernik. Na pewno w 1538 roku, kiedy asystował biskupowi Janowi Dantyszkowi przy odbiorze przysięgi składanej przez biskupich komorniczych. W 1586 roku, w Ornecie osadzony został Zakon Katarzynek. Zgromadzenie Sióstr św. Katarzyny Dziewicy i Męczennicy zostało założone w 1571 roku w Braniewie przez bł. Reginę Protmann.
W dniu 17 lipca 1626 roku, Ornetę zajęły wojska szwedzkie. Na miasto nałożono dużą kontrybucję w wysokości 800 florenów. Cztery miesiące później, 17 listopada 1626 roku, Wojsko Polskie, pod dowództwem Marcina Kaszanowskiego wyparły Szwedów i zajęły miasto. Ponad rok było ono obsadzone przez oddział Polskich żołnierzy, którym dowodził pułkownik Jan Siadkowski. Dopiero po blisko trzymiesięcznych walkach, 19 października 1627 roku, miasto dostało się znów w ręce Szwedów. Orneta została splądrowana i zmuszona do zapłacenia ogromnej kontrybucji w wysokości 3 000 florenów.
Zaledwie miasto podniosło się z ruiny gospodarczej, a wybuchła druga wojna szwedzka. W lutym 1656 roku, Ornetę obsadziły wojska brandenburskie. Znów trzeba było zaopatrywać garnizon i spłacać kontrybucję w wysokości 1 700 talarów miesięcznie. Później Orneta przechodziła z rąk do rąk; brandenburczyków wyparli szwedzi, a tych znów Polacy. Wojna ta, jak i poprzednie, doprowadziła Ornetę do ruiny gospodarczej. W lipcu 1676 roku, miasto zniszczył pożar. Od ognia padły 34 zabudowania. Wojna północna przyniosła nowe klęski. Przez blisko sześć lat Orneta była okupowana przez wojska szwedzkie, które ciągłymi kontrybucjami i rekwizycjami doprowadziły mieszkańców do nędzy.
Z powodu pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Polskiej, Orneta została włączona do zaboru pruskiego w 1772 roku. Germańcy nie uszanowali pięciowiekowej już tradycji miasta i wprowadzili nowy ustroju i system rządzenia. Od 1772 roku do 1945 roku, Orneta wchodziła w skład Prus Wschodnich, należących do ludów niemieckich. Językiem obowiązującym był język niemiecki. Około 20 % mieszkańców władała również Językiem Polskim i przyznawała się do korzeni Polskich.
Według spisu z 1772 roku, zwanego później fryderycjańskim, Orneta liczyła 1 978 mieszkańców, w tym 298 mieszczan - posesjonatów. W mieście było 59 parcel, 123 półparcele, 9 bud, 13 bud kramarskich przy ratuszu, 95 bud na przedmieściu, 11 na terenie zamku. Głównym źródłem utrzymania mieszczan były handel i rzemiosło. Spis wykazał 36 sukienników, którzy sprzedawali swoje wyroby w Dobrym Mieście, Pieniężnie i Braniewie. Budynków było 310, w tym 210 mieszkalnych, jeden kościół i jeden klasztor oraz dwa szpitale. Do miasta należały 72 włóki, z czego do mieszczan 50, proboszcz miał sześć włók, szpital Św. Ducha - sześć i zamek siedem włók. Mieszczanie hodowali też 300 koni, 75 wołów, 219 krów, 130 świń i 191 owiec. Wszystkie parcele i półparcele miały przywilej warzenia piwa, jednak ze względu na wysokie ceny jęczmienia tylko niewielu mieszczan korzystało z tych uprawnień. Natomiast pędzenie wódki objęto całkowitym zakazem.
Ucisk fiskalny państwa pruskiego zaważył na rozwoju miasta. Oprócz tego nękały miasto liczne klęski żywiołowe. W dniu 14 sierpnia 1781 roku, wybuchł wielki pożar. Od pioruna zapaliły się stodoły na przedmieściu przy Górnej Bramie. Spłonęło wówczas 60 stodół ze zbiorami.
Wojny napoleońskie doprowadziły miasto ponownie do ruiny. Miasto przechodziło z rąk do rąk. Okupowali je francuzi, niemcy, rosjanie. Nie ustawały kontrybucje i rekwizycje. Nieodłączni towarzysze wojny - głód i zarazy, dziesiątkowały ludność. Jak wynika z księgi zgonów parafii orneckiej, w samym tylko 1807 roku zmarły w mieście 643 osoby, a więc ponad jedna czwarta parafian. W mieście było 78 opuszczonych domów. Ogólne straty poniesione w czasie tej wojny oszacowano na sumę 277 172 talarów.
Przemarsze wojsk w czasie kampanii okresu 1812-1813 kosztowały miasto 38 578 talarów. Rok 1807, upamiętnił się również pożarem, na skutek, którego spłonęło 36 stodół. W 1818 roku, pożar zniszczył 15, a w 1828 roku, 11 stodół. Największy na przedmieściach pożar zanotowano w 1838 roku, w drugi dzień Zielonych Świąt. Spłonęło wówczas 60 stodół i 40 szop. Natomiast dla samego miasta groźny był pożar w 1846 roku, kiedy to spłonęło 18 domów przy rynku. Dwa lata później, w kwietniu 1848 roku, pożar zniszczył cztery domy na przedmieściu. W dniu 12 lipca 1848 roku, trzy domy, 40 stodoły i 32 stajnie. Jeszcze poważniejszych zniszczeń dokonał pożar 6 sierpnia 1850 roku. Na przedmieściu przy drodze wiodącej do Drwęczna spłonęły 84 domy z zabudowaniami gospodarczymi, trzy osoby poniosły śmierć, a 289 rodzin (1 072 osoby) pozostały bez dachu nad głową.
Od czasów zaborów zaczął się też na Warmii upadek szkolnictwa spowodowany przede wszystkim brakiem nauczycieli. W Ornecie przez pewien czas nauczaniem zajmował się stary szewc Poschmann. Dopiero seminarium nauczycielskie w Braniewie zapewniło miastu prawdziwego nauczyciela. Z chwilą wprowadzenia obowiązku szkolnego w 1825 roku, nauczaniem objęto prawie wszystkie dzieci. Wkrótce w 1835 roku, szkoła ornecka miała trzy klasy z 290 uczniami i trzema nauczycielami. W tym czasie powstała Szkoła Żeńska. Liczyła ona trzy klasy i trzy nauczycielki. Uczęszczało do niej 265 dziewcząt. Szkoła powszechna stała się szkołą męską. Ponieważ z czasem budynek starej szkoły przy kościele okazał się za mały, część klas przeniesiono do wyremontowanego skrzydła zamku. Mieściły się one tam przez blisko 30 lat, aż do 1889 roku. Wówczas zbudowano nowy budynek szkoły żeńskiej, w którym umieszczono również część klas szkoły męskiej. W 10 lat później, w maju 1899 roku, oddano do użytku nowy budynek szkoły męskiej. Jeszcze w 1867 roku, powstało w Ornecie gimnazjum. W 1902 roku, powstało gimnazjum żeńskie. Dla obydwu szkół gimnazjalnych zbudowano nowy gmach, oddany do użytku 20 października 1925 roku. Od 1890 roku, aż do lat dwudziestych XX wieku, działała w Ornecie Szkoła Gospodarstwa Domowego. W jej miejscu, utworzono we wrześniu 1929 roku, Szkołę Handlową, do której w roku szkolnym 1929/1930 uczęszczało 189 uczniów.
Kaplicę Polską zlikwidowano za rządów biskupa Karola Hohenzollerna (1795-1803), który w 1798 roku, przeniósł jej kapitał i dochody, do kościoła parafialnego na cele jego ozdoby i wystroju. Mury miejskie rozebrano w XIX wieku. Część z nich wykorzystując, jako oparcie dla domów. W 1880 roku, rozebrano szpitale Św. Jerzego i Św. Ducha, a w ich miejsce zbudowano nowy szpital miejski. Mniej więcej w tym samym czasie (1872-1875) powstał szpital pod wezwaniem św. Elżbiety, którym opiekowały się siostry Katarzynki. Rozbudowano go i unowocześniono w 1899 roku.
W XIX wieku i początku XX wieku, miasto rozwijało się powoli, lecz stale. Pełniło rolę ośrodka zaopatrującego okoliczne wsie. Samo też w dużej mierze żyło z rolnictwa. Jeszcze w 1929 roku, mieszkańcy posiadali 512 sztuk bydła, 1 084 sztuki trzody chlewnej i 275 koni. Funkcje rzemiosła zostały z czasem ograniczone na skutek rozwoju przemysłu. Do końca XIX wieku, miasto było ośrodkiem sukiennictwa i kapelusznictwa.
W 1884 roku, rozpoczęto budowę dworca kolejowego i miasto otrzymało połączenie kolejowe z Olsztynem, rok później z Pieniężnem, w 1894 roku, z Morągiem, a w 1905 roku, z Lidzbarkiem Warmińskim. Rozpoczęto także budowę linii z Ornety do Elbląga. Od 1945 roku, większość linii kolejowych na kierunku zachód-wschód uszkodzono, zniszczono i w końcu rozebrano. Głównym powodem było uniemożliwienie wywozu majątku z zachodu do CCCP, przez rosjan. Do 2001 roku, funkcjonowało połączenie towarowe na trasie Orneta-Drwęczno. Obecnie (2018 rok) funkcjonuje pasażerskie i towarowe połączenie kolejowe na trasie Braniewo-Orneta-Olsztyn.
W 1868 roku, Ornetę włączono do sieci telegraficznej, a na początku XX wieku, do sieci telefonicznej. Światło elektryczne zapłonęło w Ornecie w 1901 roku, a w 1911 roku, miasto otrzymało wodociągi i kanalizację. Z pierwszej wojny światowej Orneta wyszła bez zniszczeń. Wprawdzie rosjanie ostrzelali miasto, ale nie wyrządzili większych szkód. Armia rosyjska obeszła Ornetę i później od północy i południa zlikwidowała ostatnie punkty oporu niemieckiego.
W 1930 roku, było w Ornecie 15 rzeźników, 15 mistrzów piekarskich, 34 członków cechu szewców i garbarzy, 13 kołodziejów, 8 mistrzów garncarskich. Według spisu powszechnego z 17 maja 1939 roku, gmina Orneta liczyła 7 817 stałych mieszkańców (3 621 mężczyzn); 534 osoby utrzymywały się z pracy w rolnictwie i leśnictwie, 3 362 z pracy w przemyśle i rzemiośle 1 368 z pracy w handlu i komunikacji. W gminie było wówczas 121 gospodarstw rolnych i leśnych, w tym cztery o powierzchni powyżej 100 ha.
W dniu 17 marca 1945 roku, Ornetę zajęły wojska II i III frontu białoruskiego armii rosyjskiej, a w dniu 23 lipca 1945 roku, miasto zostaje przekazane administracji Polskiej. Orneta na nowo została przyłączona do (komunistycznej) Rzeczypospolitej Polskiej. Dodajmy, że była to decyzja wielkich tego świata. Propaganda komunistyczna nazywała te tereny Ziemie Odzyskane.
W 1957 roku, zatwierdzono nowy podział administracyjny PRL. Orneta znalazła się w Województwie Olsztyńskim w Powiecie Braniewskim. Ten podział trwał do 1975 roku. W okresie 1975-1998 Orneta należała administracyjnie do Województwa Elbląskiego. Obecnie (2009 rok) należy do Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Jest siedzibą Gminy Miejsko-Wiejskiej. Obecnie Województwo Warmińsko-Mazurskie ma granice dokładnie takie jak były Prusy Wschodnie. Według spisu z grudnia 2004 roku, miasto Orneta liczyło 9 837 mieszkańców.
Ciąg dalszy jest w kolejnym rozdziale.
Opracował Karol Placha Hetman